Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci

Jedną z chorób budzących największe obawy rodziców jak i pediatrów jest zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Podstawowa wiedza to cenny skarb, gdyż choroba jest obarczona wysokim ryzykiem trwałych, poważnych powikłań i zgonu. Co każdy rodzic powinien wiedzieć o zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych?

Spis treści:

1. Zapalenie opon mózgowych u dzieci – co to za choroba?
2. Objawy zapalenia opon mózgowych u dzieci
3. Zapalenie opon mózgowych u dzieci – grupa ryzyka
4. Diagnostyka zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci
5. Zapalenie opon mózgowych u dzieci – leczenie
6. Skutki zapalenia opon mózgowych u dzieci
7. Profilaktyka
8. Podsumowanie

Zapalenie opon mózgowych u dzieci – co to za choroba?

By zrozumieć chorobę należy poznać kilka podstawowych faktów anatomicznych:

• ośrodkowy układ nerwowy składa się z mózgowia oraz rdzenia kręgowego;
• mózg jest otoczony przez 3 błony; idąc od zewnątrz (strona czaszkowa) są to opona twarda, opona pajęcza oraz opona miękka;
• między oponą pajęczą (tzw. pajęczynówką) oraz miękką istnieje niewielka przestrzeń wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym, tzw. przestrzeń podpajęczynówkowa, zapewniająca pewną elastyczność, ruchomość oraz miejsce dla przechodzenia naczyń krwionośnych i nerwów czaszkowych.

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (ZOMR) to zakażenie obejmujące wspominaną przestrzeń anatomiczną. Zakażenie w jej obrębie powoduje odpowiedź zapalną, wzrost objętości płynu mózgowo-rdzeniowego i/lub pojawienie się odczynu ropnego, co powoduje wzrost ciśnienia wewnątrz czaszki.

ZOMR może być wywołane przez bakterie, wirusy, grzyby, a nawet pasożyty, jednak zdecydowanie najczęstszą przyczyną choroby są dwa pierwsze z wymienionych.

Objawy zapalenia opon mózgowych u dzieci

Do pierwszych niespecyficznych objawów zaliczają się:

• gorączka u dziecka,
• dziecięcy ból głowy (u dzieci, które są w stanie werbalizować dolegliwości),
• u młodszych dzieci napięte, wypukłe ciemiączko,
• wymioty,
• światłowstręt,
• trudności w karmieniu,
• przyspieszony oddech,
• rozdrażnienie lub zaburzenia świadomości,
• przyjmowanie przez dziecko odgięciowej pozycji ciała,
• zmiany skórne; najbardziej charakterystyczne są wybroczyny (w kolorze ciemnoczerwonym/wiśniowym), które nie bledną pod wpływem ucisku, są najbardziej charakterystyczne dla ZOMR o etiologii meningokokowej.

Zapalenie opon mózgowych u dzieci – grupa ryzyka

W populacji pediatrycznej istnieje kilka czynników ryzyka zwiększonego zachorowania, do których zalicza się:

• urazy czaszki penetrujące do mózgu i/lub przebiegające z wyciekiem płynu mózgowo-rdzeniowego,
• nieleczone ostre zapalenie ucha środkowego i/lub zatok przynosowych,
• zaburzenia odporności,
• choroby nowotworowe,
• cukrzyca,
• stan po usunięciu śledziony,
• sinicze wady serca,
• uczęszczanie do żłobka i/lub przedszkola,
• brak szczepień ochronnych.

Diagnostyka zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci

Pamiętaj, że zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest stanem potencjalnego zagrożenia życia i podejrzewając chorobę nie można przeprowadzać diagnostyki na własną rękę. Grozi to wysokim ryzykiem nieodwracalnych powikłań ze strony mózgu oraz zgonem!

Podstawą postępowania jest szczegółowo zebrany wywiad lekarski oraz badanie przedmiotowe. W dalszej kolejności wykonuje się szereg badań diagnostycznych:

• badanie dna oka lub tomografia komputerowa głowy w przypadku podejrzenia zwiększonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego,
• płyn mózgowo-rdzeniowy (badanie ogólne oraz posiew): podstawa rozpoznania, pierwszy z wymienionych pozwala na wstępne określenie etiologii,
• badania krwi:
  • posiew,
  • morfologia z rozmazem,

• układ krzepnięcia,
  • CRP,

• prokalcytonina (wskaźniki stanu zapalnego),
  • sód,
  • potas,
  • kreatynina,
  • glukoza,
  • mocznik,
  • albumina,
  • kwas mlekowy;

w zależności od indywidualnych wskazań lista może być rozszerzona.

Zapalenie opon mózgowych u dzieci – leczenie

Najważniejszym elementem postępowania jest czas. Podejrzewając zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (zwłaszcza przy nasilonych wymienionych wyżej objawach), należy w trybie natychmiastowym zgłosić się do szpitala.

Pamiętaj, że początkowe objawy ZOMR mogą być słabo nasilone i nieswoiste, dlatego część dzieci trafia początkowo pod opiekę placówki podstawowej opieki zdrowotnej. Skierowanie dziecka przez lekarza pierwszego kontaktu do szpitala jest postępowaniem słusznym i każdorazowo należy wykonać zalecenie lekarskie.

W przypadku zapaleń na tle wirusowym w większości przypadków leczenie jest objawowe. Dla niektórych wirusów istnieją leki celowane ograniczające namnażanie się wirusa. Bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest wskazaniem do natychmiastowej antybiotykoterapii o szerokim spektrum działania.

W obu przypadkach prowadzi się jednoczesne leczenie objawowe, w tym wentylację (niekiedy mechaniczną, z wykorzystaniem respiratora) oraz zmniejszanie ciśnienia wewnątrzczaszkowego.

Skutki zapalenia opon mózgowych u dzieci

ZOMR niesie za sobą wiele groźnych powikłań, w tym trwałych uszkodzeń neurologicznych:

• wysięk podtwardówkowy (występuje u 20–39 proc. dzieci, najczęściej bezobjawowy),
• ogniskowe ubytki neurologiczne, np. niedowłady kończyn, trudności i/lub niezdolność do mówienia,
• utrata słuchu,
• padaczka,
• wodogłowie,
• upośledzenie zdolności poznawczych,
• zgon.

Profilaktyka

Przed częścią przypadków zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych można się uchronić poprzez szczepienia przeciwko:

• odrze, śwince i różyczce (MMR),
• otoczkowym szczepom Haemophilus influenzae (u dzieci do 5. roku życia),
• ospie wietrznej,
• inwazyjnej chorobie pneumokokowej (w standardzie szczepionka 10-walentna, chroniąca przed 10 szczepami wirusa, odpłatnie 13 i 20-walentna),
• inwazyjnej chorobie meningokokowej (odpłatnie, 2 rodzaje szczepionek: przeciwko serotypowi B oraz A, C, W135, Y),
• kleszczowemu zapaleniu mózgu (odpłatnie).

Należy pamiętać, że kontakt z osobą z potwierdzonym zakażeniem meningokokowym, odrą i ospą jest wskazaniem do profilaktyki poekspozycyjnej. W tym przypadku zgłoś się do swojego lekarza pierwszego kontaktu.

Podsumowanie

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych to choroba obarczona wysokim ryzykiem zgonu lub trwałych uszkodzeń neurologicznych. Objawia się m.in. gorączką, wymiotami, bólem głowy, światłowstrętem. Wymaga pilnej hospitalizacji i szybkiego działania, co zwiększa szanse na przebieg niepowikłany. Pamiętaj, że istnieje skuteczna profilaktyka w postaci szczepień ochronnych w zakresie wielu groźnych przyczyn ZOMR. Jeśli chcesz uchronić swoje dziecko przed dramatyczną chorobą to nie zwlekaj – udaj się do pediatry i dowiedz się, kiedy i jak zaszczepić swoje dziecko.

Źródła

1. Rekomendacje postępowania w zakażeniach ośrodkowego układu nerwowego Epidemiologia, diagnostyka kliniczna i laboratoryjna
2. Krajowy Ośrodek Referencyjny ds. Bakteryjnych Zakażeń Ośrodkowego Układu Nerwowego „KOROUN”, Zakład Epidemiologii i Mikrobiologii Klinicznej, Narodowy Instytut Leków, Warszawa, 2024
3. Zainel A, Mitchell H, Sadarangani M. Bacterial Meningitis in Children: Neurological Complications, Associated Risk Factors, and Prevention. Microorganisms. 2021 Mar 5;9(3):535. doi: 10.3390/microorganisms9030535. PMID: 33807653; PMCID: PMC8001510.
4. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8001510
5. Tacon CL, Flower O. Diagnosis and management of bacterial meningitis in the paediatric population: a review. Emerg Med Int. 2012;2012:320309. doi: 10.1155/2012/320309. Epub 2012 Sep 20. PMID: 23050153; PMCID: PMC3461291.
6. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3461291
7. Al-Qahtani SM, Shati AA, Alqahtani YA, Ali AS. Etiology, Clinical Phenotypes, Epidemiological Correlates, Laboratory Biomarkers and Diagnostic Challenges of Pediatric Viral Meningitis: Descriptive Review. Front Pediatr. 2022 Jun 16;10:923125. doi: 10.3389/fped.2022.923125. PMID: 35783317; PMCID: PMC9249085.
8. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9249085
9. Alamarat Z, Hasbun R. Management of Acute Bacterial Meningitis in Children. Infect Drug Resist. 2020 Nov 11;13:4077-4089. doi: 10.2147/IDR.S240162. PMID: 33204125; PMCID: PMC7667001.
10. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7667001