Spis treści
- Hormon wzrostu – GH
- Tarczyca – hormony tarczycy i TSH
- Zaburzenia gospodarki węglowodanowej
- Czynność kory nadnerczy
Starzenie się organizmu jest procesem postępującym i nieodwracalnym. Odmienności hormonalne u osób starszych wynikają ze strukturalnych i funkcjonalnych zmian w obrębie poszczególnych gruczołów układu wewnątrzwydzielniczego.
Często objawy zaburzeń endokrynologicznych w populacji geriatrycznej są nietypowe i niespecyficzne, a diagnostykę utrudniają choroby współistniejące oraz stosowana farmakoterapia. Zmiany hormonalne wieku starczego sprzyjają zaburzeniom metabolicznym organizmu i zwiększają ryzyko wystąpienia chorób innych układów.
Hormon wzrostu – GH
Poziom hormonu wzrostu (wydzielanego przez przysadkę) zaczyna się zmniejszać od 40. roku życia. U mężczyzn każda kolejna dekada życia przynosi redukcję GH o 14%, u kobiet spadek GH (growth hormone) prawdopodobnie nie jest liniowy.
Zmniejszanie produkcji GH (growth hormone) powoduje stałe obniżanie się IGf-1 (insulinopodobnego czynnika wzrostu typu 1) – w siódmej dekadzie życia IGF-1 jest o 30-50% niższe niż wieku 20-30 lat.
Funkcje hormonu wzrostu:
- działa anabolicznie – pobudza syntezę białek (bezpośrednio i przez IGF-1),
- anaboliczne działanie hormonu powoduje wzrost masy i siły mięśni, co jest istotne przy zachowaniu aktywności fizycznej – istotnej dla zachowania masy kostnej, przeciwdziała upadkom;
- stymuluje lipolizę (nasila oksydację i zmniejsza ilość tłuszczu w organizmie);
- hamuje zużycie glukozy w mięśniach szkieletowych;
- nasila glukoneogenezę;
- hamuje wydalanie sodu i wody;
- pobudza dojrzewanie osteoblastów;
- nasila produkcję kolagenu;
- nasila syntezę 1,25(OH)2 D3.
Objawy niedoboru GH:
- zmniejszenie beztłuszczowej masy ciała – ↓15-30% (narządy wewnętrzne, mięśnie), zmniejszenie gęstości mineralnej kości – sarkopenia, osteopenia, wzrost częstości złamań, zespół kruchości;
- zwiększenie masy tłuszczu ↑12-18% (otyłość brzuszna) i zaburzenia gospodarki lipidowej – cholesterol całkowity↑, LDL↑, Apo B↑, HDL↓. Zmiany te sprzyjają rozwojowi miażdżycy, wzrostu częstości występowania chorób układu krążenia;
- objawy ze strony OUN – obniżenie nastroju, brak energii życiowej, zaburzenia pamięci. Niskie stężenia IGF-1 w średnim wieku stanowi czynnik ryzyka wystąpienia chorób neurodegeneracyjnych i upośledzenia procesów poznawczych w okresie starzenia;
- pogorszenie jakości życia.
Diagnostyka laboratoryjna
Tarczyca – hormony tarczycy i TSH
W procesie starzenia dochodzi do zmian w budowie i czynności tarczycy – zmniejsza się ilość tkanki gruczołowej, a zwiększa się ilość tkanki włóknistej i elementów limfatycznych.
Zmniejszeniu ulega produkcja hormonów tarczycy – fT3↓, fT4 nie zmienia się (następuje zmniejszenie aktywności enzymu dejodynazy i wydłużony okres półtrwania hormonu).
W populacji osób starszych występuje zarówno zwiększone, jak i zmniejszone stężenie hormonu tyreotropowego – TSH (hormonu przysadki) oraz prawidłowa lub upośledzona reakcja na bodźce stymulujące jego wydzielanie. Rytm dobowy zostaje zachowany, natomiast zmniejsza się stężenie TSH w okresie nocnego szczytu wydzielania tego hormonu.
U starszych osób częściej diagnozuje się wole guzkowe nadczynne, a nadczynność tarczycy częściej manifestuje się zespołem tarczycowo-sercowym.
Częstość występowania niedoczynności tarczycy rośnie z wiekiem, charakterystyczna jest też zapadalność na przewlekłe limfocytowe zapalenie tarczycy.
U osób starszych częściej występują subkliniczne zaburzenia czynności tarczycy, zwiększa się też ilość przypadków, gdzie pojawiają się przeciwciała ATPO i ATG, wpływające na poziom hormonów tarczycy i TSH.
Ponadto częstość występowania wola obojętnego i raka tarczycy zwiększa się w starzejącej się populacji.
Wielochorobowość, choroby przewlekłe współistniejące wpływają na stężenie TSH, oraz stężenia – fT4, fT3 i rT3 (tzw. zespoły pozatarczycowe).
Z wiekiem tarczyca wychwytuje coraz mniej jodu. Jodochwytność u osób 80-90-letnich jest o około 40% mniejsza niż u trzydziestolatków.
U osób starszych niskie (w granicach wartości referencyjnych) stężenie fT4 korzystnie wpływa na długość życia, natomiast im niższe stężenia T3 i prawidłowe rT3, tym większa sprawność fizyczna.
Diagnostyka laboratoryjna tarczycy
Zaburzenia gospodarki węglowodanowej
Wiek, obok uwarunkowań genetycznych, środowiskowych, otyłości, insulinooporności, chorób współistniejących i leków, jest bardzo istotnym czynnikiem ryzyka wystąpienia zaburzeń gospodarki węglowodanowej.
Przyczyny zwiększenia występowania zaburzeń gospodarki węglowodanowej u osób starszych:
- otyłość (wzrasta z wiekiem),
- nieprawidłowy rozkład tkanki tłuszczowej,
- nieprawidłowa dieta,
- zbyt mała aktywność fizyczna,
- zaburzenia wydzielania i działania insuliny,
- przewlekły stan zapalny.
Czynniki pogarszające tolerancję glukozy u osób starszych
Związane z wydzielaniem insuliny:
- pogorszenie wydzielania insuliny w odpowiedzi na glukozę,
- pogorszenie wydzielania insuliny w odpowiedzi na hormony jelitowe (inkretyny).
Związane z wychwytem i utylizacja glukozy:
- upośledzenie wychwytu glukozy w mięśniach (zależnego od insuliny),
- upośledzenie rozkurczu naczyń w mięśniach (zależnego od insuliny),
- upośledzenie utylizacji glukozy w mięśniach i OUN (niezależnej od insuliny).
Inne:
- zwiększona ilość tkanki tłuszczowej (trzewnej),
- zmniejszona aktywność fizyczna (↓transporterów GLUT4),
- przewlekły stan zapalny,
- pogorszenie funkcji nerek związane z wiekiem i innymi chorobami,
- leki diabetogenne (np. diuretyki tiazydowe i pętlowe, β-adrenolityki nieselektywne, antagoniści wapnia – bardzo duże dawki, kwas nikotynowy, glikokortykosteroidy, sole litu, pochodne fenotiazyny, amiodaron, niesteroidowe leki przeciwzapalne),
- hipokaliemia.
Proces starzenia wiąże się z narastaniem insulinooporności, najczęściej w wyniku zmniejszonej aktywności fizycznej i otyłości brzusznej.
W podeszłym wieku u osób z cukrzycą charakterystyczna jest hiperglikemia poposiłkowa i podstępny przebieg choroby.
Diagnostyka laboratoryjna zaburzeń gospodarki węglowodanowej
Czynność kory nadnerczy
W nadnerczach wraz z wiekiem zachodzą zmiany morfologiczne, których następstwem są zmiany funkcji wydzielniczej – wytwarzanie hormonów.
Zmiany czynności kory nadnerczy w procesie starzenia dotyczą wszystkich przez nią wydzielanych grup hormonów:
- androgenów nadnerczowych (DHEA i DHEA-S),
- glikokortykosteroidów (kortyzol),
- mineralokortykosteroidów (aldosteron).
Najdłużej swoje funkcje zachowują komórki warstwy pasmowatej wydzielające glikokortykosteroidy, najszybciej degradują się (ulegają apoptozie) komórki warstwy siatkowatej wydzielające androgeny, natomiast funkcja warstwy kłębkowatej zależy od stanu kory nadnerczy, wątroby, wydolności układu krążenia i przyjmowanych leków. Ocena czynności warstwy kłębkowatej u osób w podeszłym wieku jest trudna, a stężenie aldosteronu jest uzależnione od wyżej wymienionych czynników.
W miarę starzenia się organizmu zwiększa się stężenie kortyzolu, w przeciwieństwie do innych hormonów, których stężenia z wiekiem na ogół ulegają zmniejszeniu. Zwiększone stężenie kortyzolu występuje zarówno w porannym szczycie wydzielania, jak i godzinach wieczornych. U osób w podeszłym wieku w czasie stresu następuje większy przyrost kortyzolu w surowicy niż u osób młodych (kortyzol może niekorzystnie wpływać na układ nerwowy: przyspiesza procesy degeneracyjne w hipokampie, pogarsza pamięć krótkotrwałą i powoduje zaburzenia snu). Stężenia kortyzolu w surowicy u osób w podeszłym wieku powinny być równe lub nieco wyższe od oczekiwanych stężeń u młodych dorosłych.
Najbardziej charakterystyczna zmiana czynności kory nadnerczy dotyczy wydzielania androgenów nadnerczowych. DHEA (dehydroepiandrosteron) jest prekursorem steroidów płciowych na szlaku steroidogenezy – ulega konwersji do androgenów i estrogenów w tkankach obwodowych.
Od 40. roku życia stopniowo zmniejsza się wydzielanie DHEA i DHEA-S u obu płci, ale u kobiet wyjściowe stężenie tych hormonów jest niższe niż u mężczyzn.
U starszych mężczyzn 50% androgenów pochodzi z konwersji obwodowej dehydroepiandrosteronu do testosteronu.
U kobiet po menopauzie 100% aktywnych estrogenów powstaje z androgenów nadnerczowych.
Skutki niedoboru DHEA (dehydroepiandrosteronu)
U mężczyzn zwiększa się ryzyko wystąpienia zaburzeń sprawności seksualnej (libido i potencji).
W przypadku kobiet może występować niższa masa kostna w porównaniu do rówieśniczek z prawidłowym DHEA (dehydroepiandrosteronem).
Niezależnie od płci:
- niskie stężenia stwierdzono u osób z otępieniem, niezdolnych do samodzielnego funkcjonowania,
- zwiększone ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych,
- niska samoocena , obniżony nastrój, do wystąpienia depresji włącznie.
Na podstawie stężenia DHEA można przewidywać długość życia.
Niedoczynność kory nadnerczy u osób starszych
Pierwszym i jedynym objawem może być hipotonia ortostatyczna (nadmierny spadek ciśnienia krwi po przyjęciu pozycji pionowej, możliwe zawroty głowy i omdlenia). Niedoczynność kory nadnerczy może również latami manifestować się zespołem przewlekłego zmęczenia, bólami mięśni i stawów, utratą apetytu – częstymi dolegliwościami u starszych ludzi. W warunkach zmniejszonej rezerwy nadnerczowej w podeszłym wieku zaostrzenie jakiejkolwiek choroby przewlekłej może doprowadzić do przełomu nadnerczowego, dlatego bardzo ważne jest wczesne rozpoznanie choroby.
Diagnostyka laboratoryjna
- kortyzol,
- DHEA-S,
- aldosteron,
- elektrolity w surowicy krwi.
