Artykuł został zaktualizowany 23.01.2025 r.

Spis treści

1. Czym jest krztusiec (koklusz)?
2. Przebieg choroby
3. Diagnostyka krztuśca (kokluszu)
4. Badanie przeciwciał
5. Krztusiec (koklusz) u dzieci i „strategia kokonu”
6. Podsumowanie

Czym jest krztusiec (koklusz)?

Krztusiec (koklusz) to choroba zakaźna układu oddechowego wywoływana przez bakterię Bordetella pertussis, czyli pałeczkę krztuśca, która niezwykle łatwo rozprzestrzenia się drogą kropelkową. Charakteryzuje się silnym napadowym kaszlem utrudniającym oddychanie, określanym jako pianie. Infekcja trwa zwykle wiele tygodni. Pałeczka krztuśca produkuje w organizmie zakażonego czynniki chorobotwórczości (zjadliwości), w tym toksyny, które mogą powodować martwicę komórek w obrębie błon śluzowych tchawicy i oskrzeli. Wprowadzenie szczepień ochronnych w 1960 r. przyczyniło się do znacznego zmniejszenia zachorowalności na krztusiec, ale mimo to choroba ta nadal pozostaje poważnym zagrożeniem, zwłaszcza dla niemowląt i małych dzieci.

Przebieg choroby

Okres wylęgania się pałeczki Bordetella pertussis wynosi od 5 do 21 dni, a infekcja rozwija się zazwyczaj w ciągu tygodnia lub dwóch od momentu zakażenia. Typowy przebieg krztuśca obejmuje 3 etapy: nieżytowy, napadowy i rekonwalescencji. Chorzy pozostają wysoce zakaźni przez około 3 tygodnie od wystąpienia pierwszych objawów.

• Okres nieżytowy jest nieswoisty i trwa do 2 tygodni. Dominują w nim objawy przeziębieniowe, takie jak katar, wyciek z nosa, łzawienie z zapaleniem spojówek, osłabienie, lekki ból gardła i łagodny kaszel.
• Okres napadowy trwa od 2 do 6 tygodni, a czasem dłużej. Charakterystycznym objawem są powtarzające się napady kaszlu, w trakcie których chory doświadcza serii gwałtownych kaszlnięć przypominających pianie koguta. Napady są bardzo uciążliwe, szczególnie w nocy, kiedy występują częściej i stają się bardziej nasilone. Wówczas również często kończą się odkrztuszaniem gęstej, lepkiej wydzieliny, a czasem powodują wymioty. Krztusiec jest szczególnie niebezpieczny w przypadku noworodków i małych dzieci, ponieważ atakom kaszlu towarzyszą zwykle bezdechy.
• Okres rekonwalescencji – może trwać nawet do 4 miesięcy, kiedy częstotliwość i nasilenie napadów kaszlu stopniowo maleją, a chory zaczyna czuć się lepiej i stopniowo wraca do pełni zdrowia.

>>> Przeczytaj też: Krztusiec w ciąży

Diagnostyka krztuśca (kokluszu)

Właściwa diagnostyka krztuśca (kokluszu) jest niezwykle istotna, ponieważ pozwala na wdrożenie odpowiedniego leczenia i izolację chorego, aby uniknąć szerzenia się infekcji. W celach diagnostycznych korzysta się z badań mikrobiologicznych, serologicznych oraz molekularnych.

W początkowej, ostrej fazie choroby bakterie można wykryć w materiale pobranym z błony śluzowej gardła lub nosa. Zazwyczaj w tym celu wykorzystuje się hodowlę bakteryjną lub PCR.

Na późniejszych etapach zakażenia można korzystać z diagnostycznych metod pośrednich, takich jak testy serologiczne.

Badanie przeciwciał

Specyficzne przeciwciała są syntetyzowane po upływie od 1 do 3 tygodni od zakażenia pałeczką krztuśca i mogą być oznaczane za pomocą testu ELISA. Najbardziej specyficznym markerem są przeciwciała przeciwko toksynie krztuścowej (anty-PT). Zgodnie z europejskimi wytycznymi w celu przesiewowej diagnostyki zakażeń B. pertussis badanie przeciwciał anty-PT w klasie IgG metodą ELISA powinno dawać wynik ilościowy, wyrażony w jednostkach międzynarodowych. Stężenie przeciwciał ≥ 100 IU/ml jest uważane za wynik pozytywny, a w przypadku otrzymania wartości w zakresie 40–100 IU/ml sugerowane jest dalsze postępowanie diagnostyczne i zbadanie przeciwciał anty-PT klasy IgA, a czasami również oznaczenie przeciwciał anty-PT w klasie IgM.

W początkowym okresie infekcji wynik testu serologicznego może być fałszywie negatywny, dlatego w przypadku wątpliwości i nasilenia objawów warto powtórzyć badanie po kilku tygodniach. Natomiast jeżeli kaszel trwa powyżej 3 tygodni, wystarczającą metodą diagnostyczną jest oznaczenie przeciwciał IgG przeciwko toksynie krztuścowej.

UWAGA! Badania serologiczne u małych dzieci mają bardzo małe zastosowanie, większe w przypadku osób dorosłych.

Krztusiec (koklusz) u dzieci i „strategia kokonu”

U niemowląt kaszel w przebiegu krztuśca (kokluszu) może nie występować. Zamiast niego mogą pojawić się inne objawy ze strony układu oddechowego, tj. kichanie, łzawienie oczu, duszności oraz bezdechy. W przypadku podejrzenia krztuśca u niemowląt i małych dzieci należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem, który podejmie decyzję o najlepszej ścieżce diagnostycznej i wdrożeniu leczenia. W przypadku najmłodszych pacjentów często konieczna jest hospitalizacja.

Ze względu na poważny przebieg krztuśca u niemowląt, który może doprowadzić nawet do śmierci dziecka, szczególnie ważne jest szczepienie przeciwko tej chorobie kobiet w ciąży i osób z ich najbliższego otoczenia dziecka. Dzięki takiej „strategii kokonu” dziecko otrzymuje część przeciwciał jeszcze w trakcie życia płodowego. Dzięki szczepieniu osób z najbliższego otoczenia (rodziców, dziadków itp.) maleje ryzyko zakażenia dziecka w pierwszych miesiącach jego życia.

Podsumowanie

Krztusiec (koklusz) jest ostrą chorobą zakaźną układu oddechowego. Chociaż u dorosłych przebiega zazwyczaj łagodnie, może być bardzo niebezpieczny dla niemowląt i małych dzieci. Do metod diagnostycznych, które umożliwiają rozpoznanie tej infekcji, zalicza się m.in. testy serologiczne, które pozwalają na wykrywanie specyficznych przeciwciał w klasie IgG, IgA i IgM. Testy te są szczególnie przydatne u osób, u których uciążliwy kaszel trwa powyżej 3 tygodni.

Najlepszym sposobem na ochronę przed tą chorobą jest szczepienie. Szczepionka przeciwko krztuścowi jest bezpieczna dla kobiet w ciąży i jest częścią rutynowych szczepień dziecięcych. Szczepienia takie są zalecane również dorosłym (dawka przypominająca powinna być podawana średnio co 10 lat).

---

Piśmiennictwo

1. European Centre for Disease Prevention and Control, Guidance and Protocol for the serological diagnosis of human infection with Bordetella pertussis. Stockholm: ECDC; 2012.
2. K. Ucieklak, Krztusiec i „efekt czerwonej królowej”, Postępy Mikrobiologii – Advancements of Microbiology 2022: 61(3): 133–145.
3. D.J. Nieves, U. Heininger, Bordetella pertussis. Microbiol Spectrum 2016; 4(3): EI10-0008-2015.
4. World Health Organization, Manual for the diagnosis of Whooping Cough caused by Bordetella pertussis/Bordetella parapertussis, Immunization, Vaccines and Biologicals, WHO, 2014.

Spis treści

1. Kaszel – mechanizm obronny organizmu
2. Czym są bakterie atypowe i jakie infekcje wywołują?
3. Chlamydioza – zakażenie Chlamydophila pneumoniae
4. Zakażenie Mycoplasma pneumoniae
5. Legionelloza – zakażenie Legionella pneumophila
6. Wpływ kaszlu na układ oddechowy

Kaszel – mechanizm obronny organizmu

Kaszel to naturalny mechanizm obronny organizmu, który pomaga usuwać z dróg oddechowych drażniące substancje, nadmiar śluzu czy ciała obce. Jest to też odruch, który wspiera ciało w radzeniu sobie z podrażnieniem błon śluzowych lub infekcjami. Gdy kaszel staje się uporczywy i utrzymuje się przez dłuższy czas, może być sygnałem alarmującym o istnieniu poważnych problemów zdrowotnych. Jednym z powodów występowania przewlekłego kaszlu może być zakażenie bakteriami atypowymi, które namnażają się w organizmie gospodarza. Replikacja patogenu inicjuje odpowiedź układu immunologicznego (inaczej odpornościowego), co prowadzi do dalszego rozwoju stanu zapalnego, podrażnienia pęcherzyków płucnych i upośledzenia funkcji płuc. W efekcie poza kaszlem mogą pojawić się m.in.: duszność, przyspieszone oddychanie, a nawet niedotlenienie.

Czym są bakterie atypowe i jakie infekcje wywołują?

Bakterie atypowe to grupa mikroorganizmów o specyficznych właściwościach, które odróżniają je od typowych bakterii. Jedną z kluczowych cech patogenów atypowych jest ich zdolność do przetrwania i namnażania się wewnątrz komórek ludzkich. Bakterie atypowe mogą być odpowiedzialne za różne infekcje układu oddechowego, takie jak zapalenie płuc czy zapalenie oskrzeli. Ponadto posiadają one zwykle odmienną niż tradycyjna ścianę komórkową, która sprawia, że są bardziej elastyczne pod względem kształtu i mogą wykazywać oporność na działanie niektórych antybiotyków. Wszystkie te czynniki powodują, że bakterie atypowe są często trudne do zidentyfikowania, a leczenie zakażonych pacjentów stanowi wyzwanie. Do najbardziej znanych bakterii atypowych należą: Chlamydophila pneumoniae (dawniej Chlamydia pneumoniae), Mycoplasma pneumoniae i Legionella pneumophila.

Chlamydioza – zakażenie Chlamydophila pneumoniae

Chlamydophila pneumoniae to bakteria, która wywołuje różne schorzenia, w tym zapalenie płuc. Bakterie te rozwijają się wewnątrz komórek ludzkiego organizmu, a następnie rozprzestrzeniają się wraz z krwią. W terapii chlamydioz stosuje się określone antybiotyki aktywne wobec bakterii wewnątrzkomórkowych. Czas leczenia zależy m.in. od postaci choroby.

Pewne rozpoznanie chlamydiozy na podstawie objawów jest niemożliwe. Do metod diagnostycznych tego zakażenia zalicza się hodowlę bakteryjną, serologię (badania w kierunku specyficznych przeciwciał) lub metody molekularne. Badania serologiczne zasługują na szczególną uwagę i w diagnostyce chlamydioz są bardzo często wykonywane. Możliwe jest oznaczanie przeciwciał w trzech klasach:

• IgM,
• IgA,
• IgG.

Znaczny wzrost poziomu przeciwciał klasy IgG lub serokonwersja (zmiana ujemnego odczynu serologicznego na dodatni, czyli pojawienie się przeciwciał dla danego antygenu u osoby zakażonej) w dwóch próbkach surowicy pobranych w odstępie kilku tygodni wskazuje na ostrą infekcję Ch. pneumoniae.

Zakażenie Mycoplasma pneumoniae

Mycoplasma pneumoniae to przede wszystkim patogen błon śluzowych, który zakaża wyłącznie ludzi. Bakterie te przenoszą się drogą kropelkową przez bliski kontakt. Najczęstszymi objawami zakażenia są infekcje górnych dróg oddechowych i ostre zapalenie oskrzeli, ale może również rozwinąć się zapalenie płuc. Cięższy przebieg zakażenia jest zwykle związany z zaburzeniem odporności lub współistniejącymi schorzeniami u osoby zakażonej. Objawy zakażenia mykoplazmami, takie jak zapalenie mózgu, niedokrwistość hemolityczna, zapalenie serca, występują rzadko.

W rozpoznaniu zakażenia Mycoplasma pneumoniae stosuje się metody serologiczne – oznacza się przeciwciała swoiste dla patogenu w trzech klasach:

• IgM,
• IgA,
• IgG.

Ostateczne rozpoznanie wymaga udokumentowania serokonwersji lub wykrycia znacznego wzrostu specyficznych przeciwciał klasy IgG poprzez wykonanie badań z dwóch próbek krwi pobranych w odstępie 2–4 tygodni.

Legionelloza – zakażenie Legionella pneumophila

Legionella pneumophila jest główną przyczyną legionellozy. Ta choroba obejmuje zapalenie płuc (tzw. chorobę legionistów) i gorączkę Pontiac (o łagodniejszym przebiegu). Jest potencjalnie groźna, zwłaszcza dla osób z zaburzeniami odporności, w podeszłym wieku i palaczy. Najczęstszymi źródłami infekcji są systemy klimatyzacyjne i woda pochodząca z miejskiej sieci wodociągowej. L. pneumophila szczególnie szybko namnaża się w ciepłej i stojącej wodzie, co sprawia, że jest potencjalnie niebezpieczna w takich urządzeniach jak klimatyzatory, prysznice, fontanny, jacuzzi i inne źródła rozpylające aerozole wodne.

Przeczytaj też: Legionelloza – ciężkie, atypowe zapalenie płuc

Diagnostyka legionellozy jest oparta na testach laboratoryjnych, badaniach moczu lub badaniach przeciwciał specyficznych dla L. pneumophila (IgG), które wykonuje się z krwi.

Częstość zachorowań na legionellozę w Polsce jest niedoszacowana, przede wszystkim ze względu na trudności diagnostyczne, a także dlatego, że w przypadku gorączki Pontiac infekcja często przebiega bezobjawowo lub łagodnie. Co pewien czas odnotowuje się jednak wystąpienie ognisk epidemiologicznych, które charakteryzują się zwiększoną liczbą przypadków – ostatni taki nagły wzrost zachorowań na legionellozę zaobserwowano w Polsce pod koniec wakacji w 2023 r.

Wpływ kaszlu na układ oddechowy

Przewlekły kaszel, który utrzymuje się przez dłuższy czas, może powodować szereg negatywnych skutków w układzie oddechowym i pogarszać ogólną kondycję zdrowia osoby zakażonej. Zmęczenie mięśni oddechowych, do którego dochodzi na skutek ciągłego napinania w trakcie kaszlu, wpływa na obniżenie wydajności oddychania, prowadząc do spadku poziomu tlenu w organizmie. Przewlekły kaszel może uszkodzić rzęski migawkowe, które biorą udział w oczyszczaniu dróg oddechowych z zanieczyszczeń. Dysfunkcja tych rzęsek może powodować kumulację śluzu i podrażnienie dróg oddechowych, co zwiększa podatność na infekcje bakteryjne lub wirusowe, prowadząc często do zapalenia oskrzeli i płuc. Przewlekły kaszel znacząco obniża jakość życia, będąc przyczyną bólu, zmęczenia, zaburzeń snu oraz trudności w wykonywaniu codziennych prac.

Objawy infekcji atypowych są zazwyczaj łagodne i obejmują suchy kaszel, bóle głowy, gardła i inne objawy grypopodobne. Właściwe rozpoznanie wymaga przeprowadzenia diagnostyki opartej na testach laboratoryjnych, które wykonuje się z krwi. Po zdiagnozowaniu infekcji bakteriami atypowymi lekarz zwykle wdraża leczenie, które polega na stosowaniu odpowiednich antybiotyków, dopasowanych do konkretnego patogenu oraz jego wrażliwości na leki. Szybkie wdrożenie właściwego leczenia ma kluczowe znaczenie dla skutecznego zwalczenia infekcji i zapobieżenia potencjalnym powikłaniom.

---

Piśmiennictwo

1. D.R. Stamm, H.A. Stankewicz, Atypical Bacterial Pneumonia. [Updated 2023 Jul 31]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023.
2. S.L. Johnston, R.J. Martin, Chlamydophila pneumoniae and Mycoplasma pneumoniae A Role in Asthma Pathogenesis?, American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine 2005; 172.
3. F. Blasi, P. Tarsia, S. Aliberti, Chlamydophila pneumoniae, Clinical Microbiology and Infection 2009, 15(1).
4. K.B. Waites, D.F. Talkington, Mycoplasma pneumoniae and Its Role as a Human Pathogen, Clinical Microbiology Reviews 2004:697–728.
5. N.P. Cianciotto, Pathogenicity of Legionella pneumophila, International Journal of Medical Microbiology 2001; 291, 331–343, 2001.

Spis treści

1. Co to jest kaszel i jakie są jego rodzaje?
2. Poznaj przyczynę swojego kaszlu
3. Wylecz się z kaszlu

Co to jest kaszel i jakie są jego rodzaje?

Kaszel to fizjologiczny odruch bezwarunkowy, jeden z podstawowych mechanizmów obronnych układu oddechowego, polegający na gwałtownym „wyrzuceniu” powietrza z płuc. Występuje na skutek pobudzenia receptorów kaszlowych, a następnie ośrodka kaszlowego w mózgu, co prowadzi do skurczu mięśni klatki piersiowej, przepony i krtani. Kaszel ma na celu usunięcie z dróg oddechowych zanieczyszczeń, nadmiaru śluzu i ciał obcych, zapobiegając tym samym gromadzeniu się szkodliwych substancji w płucach.

Ze względu na czas trwania kaszlu można wyróżnić trzy główne kategorie: kaszel ostry, podostry i przewlekły.

• Kaszel ostry – utrzymuje się do 3 tygodni, zwykle jest związany z zapaleniem dróg oddechowych na skutek infekcji wirusowej lub bakteryjnej.
• Kaszel podostry – trwa od 3 do 8 tygodni i może być wynikiem przewlekłego stanu zapalnego dróg oddechowych, alergii lub wskazywać na poważniejszy stan, taki jak zapalenie płuc lub oskrzeli.
• Kaszel przewlekły – trwa dłużej niż 8 tygodni. Ten rodzaj kaszlu może być związany z m.in. przewlekłą obturacyjną chorobą płuc (POChP) czy astmą, a jego diagnozowanie i leczenie mogą wymagać zaawansowanych badań.

Kaszel może być również klasyfikowany w zależności od obecności i charakteru wydzieliny:

• Kaszel suchy – nie wiąże się z odkrztuszaniem wydzieliny, znanej jako plwocina. Jest często drażniący i może wydawać się bardziej bolesny.
• Kaszel mokry – towarzyszy mu odkrztuszanie wydzieliny, co pomaga w usuwaniu śluzu i innych zanieczyszczeń z dróg oddechowych i jest ważne w procesie oczyszczania układu oddechowego.

Klasyfikacja kaszlu jest istotna zarówno dla lekarzy, jak i pacjentów, aby lepiej zrozumieć, jaka przyczyna go wywołuje oraz jakie należy wprowadzić leczenie, żeby pozbyć się uciążliwego odruchu kaszlowego.

Poznaj przyczynę swojego kaszlu

Diagnostyka kaszlu może obejmować różne metody, w zależności od jego charakteru, przyczyny i innych objawów towarzyszących. Badania pomagają zidentyfikować źródło kaszlu i rozpocząć odpowiednie leczenie. Zazwyczaj na pierwszym etapie lekarz przeprowadza wywiad medyczny z pacjentem, zadając pytania na temat wystąpienia objawów, w tym kaszlu, duszności, gorączki czy bólu w klatce piersiowej. Istotne jest również poinformowanie lekarza o ostatnich podróżach, kontaktach z osobami chorymi oraz stosowaniu antybiotyków. Następnie przeprowadzane jest badanie fizykalne, czyli osłuchanie płuc, serca i ogólna ocena stanu zdrowia pacjenta.

Kaszel to najczęściej objaw infekcji wirusowych, np. grypy A i B, RSV, SARS-CoV-2, ale może być to też efekt infekcji bakteriami atypowymi (więcej na ten temat TUTAJ), takimi jak Bordetella pertussis, Chlamydophila pneumoniae, Legionella pneumophila czy Mycoplasma pneumoniae. Laboratoryjna diagnostyka serologiczna zakażeń układu oddechowego pozwala często na określenie przyczyny infekcji układu oddechowego. Skuteczną metodą służącą do różnicowej diagnostyki kaszlu jest badanie obecności specyficznych przeciwciał wytwarzanych przez układ immunologiczny w odpowiedzi na patogen. Główną funkcją przeciwciał klasy IgA jest ochrona organizmu przed infekcjami w obrębie błon śluzowych. Jest to pierwsza linia obrony przed patogenami, która działa na zasadzie neutralizacji, co oznacza, że przeciwciała wiążą się z patogenami i uniemożliwiają im przyleganie do komórek błony śluzowej. Często wykrywa się wysokie stężenia przeciwciał IgA w początkowej, ostrej fazie infekcji układu oddechowego. Przeciwciała klasy IgM również mogą być markerem świeżego zakażenia. Poziom tych przeciwciał początkowo gwałtownie wzrasta, następnie spada, a na ich miejsce pojawiają się przeciwciała w klasie IgG. Te z kolei są odpowiedzialne głównie za długotrwałą odporność organizmu. W diagnostyce laboratoryjnej zaobserwowanie wyraźnego wzrostu stężenia przeciwciał w klasie IgG w badaniu dwóch kolejnych próbek pobranych w odstępie 2–3 tygodni wskazuje na aktywnie rozwijającą się infekcję.

W przypadku konieczności wykonania dodatkowych testów kolejnym krokiem są zwykle badania obrazowe, takie jak rentgen klatki piersiowej lub tomografia komputerowa. Czasami można zastosować spirometrię, czyli test czynnościowy płuc, który ocenia ich pojemność i przepływ powietrza w drogach oddechowych i może pomóc w diagnozowaniu astmy czy POChP, oraz bronchoskopię, aby dokładnie obejrzeć wnętrze płuc i pobrać próbki tkanki lub wydzieliny do dalszej analizy.

Wylecz się z kaszlu

Przewlekły kaszel znacznie obniża jakość życia, ale rozpoznanie przyczyny tego uciążliwego symptomu często stanowi nie lada wyzwanie, gdyż wiele różnych schorzeń może się tak manifestować. Ważne jest zrozumienie, że dokładna diagnoza wymaga przeprowadzenia różnorodnych badań i podejścia uwzględniającego całość obrazu klinicznego. Lekarz powinien posłużyć się danymi z wywiadu, badań fizycznych, testów laboratoryjnych i obrazowych, aby zidentyfikować źródło problemu i zastosować odpowiednie leczenie. W diagnostyce różnicowej warto uwzględnić infekcje bakteriami atypowymi (np. Chlamydophila pneumoniae czy Mycoplasma pneumoniae), które są częstą przyczyną przewlekłego kaszlu i wymagają terapii antybiotykami.

Zapamiętaj! Nigdy nie powinno się ignorować objawów i w przypadku przedłużającego się kaszlu zawsze warto skonsultować się ze specjalistą. Należy wykonać zlecone badania laboratoryjne, by wdrożyć właściwe leczenie i uniknąć poważnych konsekwencji zdrowotnych.

---

Piśmiennictwo

1. A.H. Morice, L. McGarvey, I. Pavord, on behalf of the British Thoracic Society Cough Guideline Group, Recommendations for the management of cough in adults, BTS GUIDELINES; 2006.
2. P.G. Gibson, J.L. Simpson, N.M. Ryan, A.E. Vertigan, Mechanisms of cough, Current Opinion in Allergy and Clinical Immunology 2014; 14(1): 55–61.
3. P.V. Dicpinigaitis, G.L. Colice, M.J. Goolsby, G.I. Rogg, S.L. Spector, B. Winther, Acute cough: a diagnostic and therapeutic challenge, Cough 2009, 5: 11.
4. F. Blasi, P. Tarsia, S. Aliberti, Chlamydophila pneumoniae, Clinical Microbiology and Infection 2009; 15(1).

Spis treści

1. HIV vs AIDS (zespół nabytego niedoboru odporności)
2. Wirus HIV
3. HIV w Polsce
4. Drogi zakażenia HIV
5. Ryzyko zakażenia HIV
6. Fazy zakażenia HIV
7. Rozpoznanie zakażenia HIV
8. Diagnostyka laboratoryjna w kierunku HIV
9. Testy molekularne
10. Zakażenie HIV – leczenie
11. Profilaktyka HIV

Zakażenia wirusem HIV (ludzkim wirusem niedoboru odporności, human immunodeficiency virus) stanowią globalny problem zdrowia  publicznego. Szacuje się, że w 2022 roku liczba osób zakażonych wirusem HIV na świecie wynosiła blisko 40 mln, z czego 1,3 mln stanowiły nowo zdiagnozowane przypadki. W tym samym roku zmarło z powodu infekcji HIV 630 tys. osób. Mimo że nie istnieje lek, który całkowicie eliminuje wirusa z organizmu, jak najbardziej możliwe jest prowadzenie przez osoby zakażone HIV długiego i normalnego życia dzięki dostępowi do skutecznej profilaktyki, diagnostyki, leczenia i opieki.

HIV vs AIDS (zespół nabytego niedoboru odporności)

Tematyka zakażeń wirusem HIV budzi niepokój od lat 80-tych ubiegłego stulecia, nadal jednak niektórzy błędnie stawiają znak równości między pojęciami HIV i AIDS.

Należy pamiętać, że:

• HIV (ang. human immunodeficiency virus) – jest to ludzki wirus niedoboru (upośledzenia) odporności, który atakuje układ odpornościowy człowieka.
• AIDS (ang. acquired immunodeficiency syndrome) – to zespół nabytego niedoboru odporności, który jest najbardziej zaawansowanym stadium nieleczonego zakażenia HIV.

Wirus HIV

Ludzki wirus niedoboru (upośledzenia) odporności należy do rodziny retrowirusów. Cząsteczka wirusa składa się z materiału genetycznego w postaci kwasu rybonukleinowy (RNA), białkowego kapsydu i otoczki lipoproteinowej. Istnieją dwa typy wirusa HIV: HIV-1 i HIV-2, które dzielą się dalej na grupy i podgrupy. Wirus HIV-1 jest przyczyną zachorowań w krajach rozwiniętych Europy, Ameryki i Azji. Wirus HIV-2 jest mniej patogenny i występuje głównie endemicznie w Afryce Zachodniej.

HIV atakuje komórki układu odpornościowego posiadające na powierzchni receptory CD4. Do takich komórek należą limfocyty T pomocnicze, monocyty, makrofagi i komórki dendrytyczne występujące w krwi, szpiku kostnym, przewodzie pokarmowym i ośrodkowym układzie nerwowym. Zakażenie prowadzi do zmniejszania liczby leukocytów oraz namnażania wirusa.

HIV w Polsce

Aktualne dane epidemiologiczne dotyczące HIV (ludzkiego wirusa niedoboru odporności) i AIDS (zespołu nabytego niedoboru odporności) w Polsce, podawane przez Krajowe Centrum ds. AIDS, odnoszą się do okresu od początku epidemii (1985 r.) do 30 listopada 2022 r. Zgodnie z prezentowanymi danymi:

• 29 676  jest zakażonych wirusem HIV (zarejestrowanych),
• 3 979 ma AIDS,
• 1 465 chorych zmarło.

W 2022 r. zarejestrowano 2380 przypadków zakażenia wirusem HIV, czyli o ok. 90% więcej niż w roku 2021, kiedy zarejestrowano 1248 przypadków (dane GIS).

Ze względu na niedoskonałość systemu nadzoru epidemiologicznego, faktyczna liczba zarażonych może być znacznie większa. Zgodnie z najnowszymi zaleceniami Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS (2023), system nadzoru nad zakażeniami HIV powinien zostać poprawiony i ujednolicony, ponieważ zbyt duża liczba osób późno zdiagnozowanych w kierunku HIV jest przyczyną nowych zakażeń oraz zwiększenia prawdopodobieństwa rozwinięcia AIDS.

Drogi zakażenia HIV

Do zakażenia wirusem HIV dochodzi poprzez:

• krew,
• kontakty seksualne (nasienie, wydzielina z pochwy),
• od zakażonej matki w trakcie ciąży, porodu, karmienia piersią.

Ryzyko zakażenia HIV

Do zakażenia wirusem HIV może dojść w trakcie ryzykownych zachowań. Prawdopodobieństwo infekcji powiązane jest z rodzajem kontaktu z osobą/materiałem zakażonym.

Fazy zakażenia HIV

Przebieg naturalnego (nieleczonego) zakażenia wirusem HIV obejmuje kilka stadiów.

• Ostra choroba retrowirusowa – objawy pojawiają się po upływie 1-8 tyg. (zazwyczaj 2-4 tyg.) od zakażenia. Symptomy przypominają grypę. Mogą wystąpić: gorączka, nudności, ból gardła, ból głowy, biegunka, wysypka na twarzy, rękach, stopach i tułowiu, powiększenie węzłów chłonnych, powiększenie wątroby i śledziony bóle mięśniowo-stawowe. Objawy mogą mieć różny stopień nasilenia.

• Stadium bezobjawowe – nie występują żadne objawy. U osób nieleczonych trwa 1,5- 15 lat.

• Przetrwała uogólniona limfadenopatia – trwa ponad 3 miesiące. Charakterystyczne dla stadium jest powiększenie węzłów chłonnych (ponad 1 cm) w co najmniej dwóch okolicach poza pachwinami. Może towarzyszyć temu ból głowy, zmęczenie, częste zakażenia układu pokarmowego, oddechowego i skóry.

• Stadium objawowe – z powodu znacznie obniżonej odporności dochodzi do częstych infekcji, w tym infekcji drobnoustrojami oportunistycznymi. Pojawiają się: półpasiec i inne infekcje skóry i błon śluzowych (kandydoza, bakteryjna angiomatoza, zakażenia wirusami EBV, HPV). Występują także: gorączka, przewlekła biegunka, zapalenie narządów miednicy mniejszej, listerioza, neuropatia obwodowa.

• Pełnoobjawowy AIDS – zespół nabytego niedoboru odporności jest ostatnim stadium zakażenia wirusem HIV. Pojawiają się choroby wskaźnikowe, do których należą między innymi:
  • zakażenia oportunistyczne (np. gruźlica i inne mykobakteriozy, kandydoza przełyku, oskrzeli, tchawicy lub płuc, zapalenie płuc wywołane przez Pneumocystis jiroveci, kryptokokoza pozapłucna i inne),
  • nowotwory (np.mięsak Kaposiego, chłoniak Burkitta),
  • zespoły chorobowe (np. encefalopatia).

Rozpoznanie zakażenia HIV

Rozpoznania zakażenia HIV dokonuje lekarz w oparciu o wyniki wiarygodnych testów laboratoryjnych. Diagnostyka obejmuje wykonanie testów przesiewowych i testu genetycznego lub serologicznego o dużej specyficzności (m.in. LIA lub Western-blot).

Diagnostyka laboratoryjna w kierunku HIV

Zgodnie z najnowszymi zaleceniami Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS (2023):

1. W badaniach przesiewowych zaleca się stosowanie testów serologicznych IV generacji, które umożliwiają wykrycie antygenu p24 HIV (typowo po 2 tygodniach od zakażenia) oraz przeciwciał anty-HIV (po 4-12 tygodniach od zakażenia). Testy serologiczne powinny różnicować zakażenie HIV-1 i HIV-2.
2. Ujemny wynik testu przesiewowego IV generacji po 6 tygodniach od ekspozycji pozwala zakończyć diagnostykę. W przypadku stosowania profilaktyki poekspozycyjnej (PEP) lub  przedekspozycyjnej (PrEP) zakończenie diagnostyki następuje po 6-8 tygodniach od końca przyjmowania leków.
3. Do weryfikacji dodatnich wyników badań serologicznych zaleca się korzystanie z testów molekularnych.

Testy molekularne

Rutynowa diagnostyka w Polsce dotyczy zakażeń wirusem HIV-1. Aktualne rekomendacje nie obejmują diagnostyki genetycznej zakażeń HIV-2.

Diagnostyka molekularna zakażeń HIV-1 obejmuje testy:

• jakościowe – do wykrywanie wirusowego RNA,
• ilościowe – dla pomiaru wiremii.

Do oznaczeń zalecane jest stosowanie techniki Real-Time – PCR.

Badania jakościowe mają zastosowanie:

• dla potwierdzenia dodatnich wyników badań przesiewowych,
• po ekspozycji,
• u pacjentów z niedoborami odporności (opóźnione pojawianie przeciwciał),
• u noworodków i niemowląt matek HIV-dodatnich.

Badania ilościowe zaleca się u pacjentów:

• z nowo wykrytym zakażeniem przed rozpoczęciem leczenia,
• nieleczonych (monitorowanie przebiegu zakażenia),
• leczonych (dla oceny skuteczności terapii).

Dodatkowo badania molekularne umożliwiają oznaczenie oporności wirusa na leki, subtypu i tropizmu.

Zakażenie HIV – leczenie

Każda osoba, u której zdiagnozowano zakażenie HIV wymaga terapii antyretrowirusowej. Mimo że w chwili obecnej nie ma leku, który pozwala na całkowite wyleczenie, aktualnie zalecane schematy skojarzonej terapii przeciwwirusowej skutecznie spowalniają namnażanie wirusa. Dzięki jak najwcześniejszemu rozpoznaniu choroby i szybkiemu rozpoczęciu przyjmowania leków zakażony HIV ma szansę na długie i normalne życie. Niezwykle istotna jest samodyscyplina w regularnym przyjmowaniu leków, monitorowaniu liczby limfocytów T CD4 we krwi oraz poziomu wiremii, ponieważ terapia trwa do końca życia.

Profilaktyka HIV

Podstawową ochroną przed zakażeniem wirusem HIV jest unikanie ryzykownych zachowań, które zwiększają prawdopodobieństwo infekcji.

Profilaktyce sprzyjają:

• stosowanie prezerwatyw
• stały partner
• wykonywanie badań przesiewowych w kierunku HIV i innych chorób przenoszonych drogą płciową
• unikanie używania wspólnych igieł i strzykawek
• unikanie ryzykownych kontaktów seksualnych
• podawanie leków antyretrowirusowych osobom niezakażonym HIV w celu zmniejszenia ryzyka nabycia zakażenia jako:

profilaktykę przedekspozycyjną

Dotyczy osób:

• mających kontakty seksualne bez prezerwatywy z osobami potencjalnie zakażonymi HIV
• po stosowaniu profilaktyki poekspozycyjnej w ciągu ostatniego roku,
• po chorobie przenoszonej drogą płciową w ciągu ostatniego roku,
• mających kontakty seksualne pod wpływem substancji psychoaktywnych,
• używających narkotyków dożylnie,
• świadczących usługi seksualne.

profilaktykę poekspozycyjną

Dotyczy osób:

• po narażeniu na materiał zakaźny (ekspozycja zawodowa – zakłucie, zachlapanie błon śluzowych, uszkodzonej skóry),
• po ekspozycji seksualnej (nie dotyczy osób stosujących profilaktykę przedekspozycyjną),
• dzielących się sprzętem iniekcyjnym lub innymi akcesoriami, które miały kontakt z krwią.

---

Piśmiennictwo

1. M.Parczewski, M.Witak-Jędra, B.Aksak-Wąs; Zasady opieki nad osobami zakażonymi HIV; Zalecenia PTN AIDS 2023
2. B.Wojtyniak, P.Goryński; Sytuacja zdrowotna ludności polski i jej uwarunkowania 2022;  Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH– Państwowy Instytut Badawczy; Warszawa 2022
3. Krajowe Centrum ds. AIDS Agenda Ministra Zdrowia
4. https://aids.gov.pl/hiv_aids/450-2-2/?cn-reloaded=1 (dostęp 05.11.2023 r.)
5. Parfieniuk-Kowerda; Wirus HIV: przyczyny zakażenia, objawy i leczenie; Medycyna praktyczna dla pacjentów
6. https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/HIV-AIDS/158254,zakazenie-hiv (dostęp 05.11.2023 r.)
7. J. D. Kowalska; Profilaktyka zakażenia HIV – ciąża, poród, karmienie piersią; Konferencja Naukowo-Szkoleniowa ”Zakażenia w ginekologii, położnictwie, neonatologii i pediatrii” 23 września 2023 r. Warszawa