Spis treści

1. Udar mózgu – ogólne informacje
2. Produkty zalecane i przeciwwskazane w diecie po udarze mózgu
3. Przykłady diety po udarze mózgu
   • Przykład diety papkowatej (potrawy mielone, przecierane)

Udar mózgu stanowi w Polsce trzecią co do częstości przyczynę zgonów oraz najczęstszy powód trwałej niesprawności u osób powyżej 40 roku życia. Rocznie odnotowuje się ponad 60 tysięcy udarów mózgu. Choć ich przebieg i rokowania są różne, to w przypadku prawie każdego pacjenta odpowiednia dieta może odgrywać istotną rolę podczas powrotu do zdrowia.

Udar mózgu – ogólne informacje

Udarem mózgu nazywa się nagle występujące objawy uszkodzenia mózgu takie jak:

• niedowład,
• utrata zdolności rozumienia,
• utrata zdolności mówienia,
• niedowidzenie,
• utraty przytomności w udarze krwotocznym,
• bólu głowy, nudności czy wymioty u chorych przytomnych.

Powyższe objawy są wynikiem zaburzenia krążenia krwi w mózgu, są uzależnione od miejsca i rozległości uszkodzenia mózgu.

Rozróżniamy udar mózgu:

• krwotoczny – krwotok śródmózgowy, krwotok podpajęczynówkowy,
• niedokrwienny, czyli zawał.

Najczęstszą przyczyną udaru krwotocznego śródmózgowego jest nadciśnienie tętnicze.

Natomiast udaru podpajęczynówkowego – pękniecie tętniaka, naczyniaka, uraz głowy, skaza krwotoczna.

Istotnymi czynnikami ryzyka udaru mózgu są:

• otyłość,
• dieta bogata w tłuszcze zwierzęce,
• palenie papierosów,
• alkoholizm,
• brak aktywności fizycznej.

Co jest istotne to fakt, że ryzyko niedożywienia po udarze mózgu dotyczy ponad 60% pacjentów. Odsetek niedożywionych pacjentów po ostrym udarze mózgu zwiększa się z 9% do 65% już w ciągu 10 dni hospitalizacji. Istnieje wiele potencjalnych czynników sprzyjających rozwojowi niedożywienia. Głównym z nich są zaburzenia połykania, tzw. dysfagia, występująca u 64-78% pacjentów po udarze mózgu. Należy również podkreślić, że ostry udar mózgu jest chorobą zwiększającą zapotrzebowanie na energię i nasilającą m.in. utratę masy mięśniowej. Co więcej, pacjenci bardzo często zmagają się także z różnymi ograniczeniami w codziennym funkcjonowaniu, w tym w samodzielnym spożywaniu pokarmów oraz w komunikowaniu swoich potrzeb opiekunom. Część z nich doświadcza też depresji poudarowej, która może istotnie wpływać na obniżenie apetytu chorego.

Produkty zalecane i przeciwwskazane w diecie po udarze mózgu

W większości przypadków u pacjentów poudarowych obserwuje się podwyższone ciśnienie krwi i zwiększony poziom cholesterolu. Są to czynniki predysponujące do kolejnego udaru. Z diety po udarze mózgu należy wyeliminować:

• tłuszcze zwierzęce i produkty bogate w cholesterol;
• żywność bogatą w sód – ograniczamy spożycie soli – słone przekąski, konserwy, żywność wysoko przetworzoną oraz typu fast food, ograniczenie soli kuchennej, gotowych mieszanek przyprawowych i kostek bulionowych, gdyż zawierają sporo sodu. Pierwiastek ten występuje w dużej ilości w płatkach zbożowych, pieczywie, serach i przetworach mięsnych (także chudych), dlatego nawet nie dosalając potraw i unikając niezdrowych przekąsek, spożywamy go dużo. Dobrze zatem czytać etykiety i wybierać produkty niskosodowe, czyli zawierające mniej niż 150 mg sodu w porcji;
• słodycze;
• palenie papierosów;
• stres;
• przeciwwskazane są potrawy ciężkostrawne, smażone.

W diecie po udarze mózgu powinny znaleźć się produkty takie jak:

• chude mięso – drób (kurczak, indyk), cielęcina;
• ryby – zawierają zdrowe kwasy omega-3, korzystnie wpływające na układ sercowo-naczyniowy, 2-3 razy w tygodniu jeść ryby morskie;
• mleko i jego przetwory z obniżona zawartością tłuszczu;
• kasze, ryże basmati, jaśminowy brązowy, makarony zalecane pełnoziarniste;
• oliwa z oliwek, oleje roślinne,;
• warzywa i owoce spożywamy w dużych ilościach (75 dag/doba)  – 4 porcje warzyw i jedna owoców;
• nasiona roślin strączkowych.

Potrawy należy gotować, piec do miękkości lub dusić. Przyprawiać do smaku ziołami, olejem rzepakowym lub oliwą z oliwek oraz dodawać pestki (dyni słonecznika) oraz nasiona.

Pacjenci zagrożeni niedowagą mogą włączyć do jadłospisu wysokoenergetyczna produkty do żywienia medycznego, zawierające cały zestaw niezbędnych makro- i mikroskładników. Mogą one stanowić oddzielne posiłki lub jako dodatek do tradycyjnych dań, czyniąc je bardziej odżywczymi i zbilansowanymi.

Osoby po udarze mózgu wykazują zwiększone zapotrzebowanie na białko i energię. Zapotrzebowanie energetyczne w fazie ostrej udaru wzrasta do 30-35 kcal/kg należnej masy ciała na dobę, a białka 1,1 do 2g/kg masy ciała na dobę. Kiedy dieta tradycyjna z różnych przyczyn jest niewystarczająca i chory traci masę ciała, wówczas należy sięgnąć po wsparcie żywieniowe w formie specjalistycznych preparatów odżywczych i stosować je jako uzupełnienie diety. Oczywiście przy ciężkiej dysfagii wprowadzane jest żywienie dojelitowe, a wybór diety zależy od potrzeb chorego.

Ważne – sposób żywienia oraz zapotrzebowanie na składniki odżywcze i energetyczne w diecie po udarze mózgu zależą od występowania powikłań u chorego. Należą do nich – zaburzenia połykania, występowanie ryzyka niedożywienia, odleżyn, stopnia samodzielności, prowadzonej rehabilitacji, a także obecności chorób współistniejących. W odżywianiu pacjentów, poza dostarczeniem odpowiedniej ilości składników odżywczych i energii, należy zwrócić szczególną uwagę na kwestie bezpieczeństwa.

W przypadku osób chorych neurologicznie zmagających się z problemem dysfagii, istotny jest dobór odpowiedniej konsystencji produktów stałych i płynów, wyłączenie produktów ryzykownych (np. sypkich, suchych, o ostrych krawędziach) oraz wykonywanie ćwiczeń ułatwiających i poprawiających bezpieczeństwo połykania. Ryzyko zachłyśnięcia można zminimalizować poprzez stosowanie specjalistycznych preparatów służących do zagęszczania płynów i potraw, pozwalających uzyskać konsystencję nektaru, płynnego miodu i puddingu. Takie działania mają szczególne znaczenie dla chorego, ponieważ wypijanie zalecanej ilości płynów ok. 1,5 – 2 l płynów (przy braku innych przeciwwskazań), pozwala utrzymać prawidłowy stan nawodnienia organizmu.

Poza adaptacją diety ważna jest profilaktyka kolejnego udaru, stąd zalecenia żywieniowe powinny dodatkowo koncentrować się na modelu diety śródziemnomorskiej.

Przykłady diety po udarze mózgu

Osoby po udarze mają problemy z jedzeniem, częsty brak apetytu, złe samopoczucie, trudności z poruszaniem i przygotowywaniem posiłków, niemożność posługiwania się sztućcami, a także zaburzenia połykania. W tym przypadku bardzo ważną rolę odgrywa opiekun chorego. Musi on przede wszystkim dbać o bezpieczeństwo chorego w czasie karmienia, pilnować, aby pacjent spożywał wystarczającą ilość energii i składników odżywczych. Zaleca się, aby posiłki były:

• wysokoenergetyczne,
• łatwe w spożyciu (np. o gładkiej konsystencji, w postaci papki),
• smaczne,
• urozmaicone,
• o ładnym zapachu.

Opiekun chorego po udarze mózgu odgrywa niezwykle ważną rolę w procesie opieki nad chorym, ponieważ spędza z nim najwięcej czasu, dzięki czemu może przekazać istotne informacje w procesie leczenia. Czego oczekiwać od opiekuna:

• powinien nadzorować chorego w czasie posiłków,
• sprawdzać poprawność konsystencji podawanych płynów i potraw,
• dbania o prawidłową postawę chorego podczas spożywania posiłków (najlepiej siedzącą),
• nadzorowania poprawności wykonywanych ćwiczeń i manewrów podczas połykania,
• każdy epizod krztuszenia się wymaga przerwania posiłku, sprawdzenia konsystencji, tekstury diety a także konsultacji z lekarzem,
• obserwacji ilości wypijanych napojów, spożywanych potraw oraz apetytu chorego,
• cotygodniowego sprawdzania masy ciała pacjenta – jakakolwiek utrata wagi powinna być skonsultowana z lekarzem i dietetykiem, aby ocenić przyczyny i podjąć odpowiednią interwencję żywieniową celem profilaktyki niedożywienia.

Przykład diety papkowatej (potrawy mielone, przecierane)

I śniadanie

• zupa mleczna  z płatkami kukurydzianymi bez cukru
• pasta drobiowa (kurczak gotowany) z pieczarkami i pomidorem, z dodatkiem delikatnych ziół, wszystko razem zblendować
• do picia herbata zielona

II śniadanie

• jogurt z blendowanymi owocami (truskawki, maliny, jabłko) i rozmoczony biszkopt
• mleko oraz bułka wrocławska czy grahamka rozmoczona w tym mleku
• do picia woda

Obiad

• zupa krem z marchewki
• pulpety z indyka z sosem koperkowym, podane z puree ziemniaczanym, buraczki na ciepło starte na drobnej tarce
• kompot z jabłek

lub

• łosoś pieczony w folii – rozdrobnione kawałki podane z ryżem basmati rozgotowanym na papkę, gotowana marchewka rozgnieciona na papkę

Podwieczorek

• jabłko pieczone

lub

• kasza manna z dojrzałym bananem (zblendowane)

Kolacja

• risotto z ryżu i gotowanych warzyw – rozdrobnione

lub

• pasta z makreli i ogórka kiszonego zblendowane na gładką masę, podane z komosą ryżową (rozgotowaną)
• do picia słaba herbata z cytryną (sam sok)

Przeczytaj też: Badania laboratoryjne, które należy wykonać przy diagnostyce nadciśnienia tętniczego

---

Piśmiennictwo

1. H.Ciborowska, A. Rudnicka, „Dietetyka żywienie zdrowego i chorego człowieka”, Wydanie IV rozszerzone i uaktualnione, PZWL
2. Peter Kraft „Udar mózgu”, PZWL
3. H.Markus, A.Pereira, G.Cloud, Kompendium Diagnostyki i Postępowania „Udary Mózgu” tom I, Wydawnictwo Czelej

Najczęstszą przyczyną zgonów w Polsce i na świecie są choroby układu krążenia. W roku 2021 z powodu chorób układu sercowo-naczyniowego zmarło 34,8% Polaków, a z powodu nowotworów – druga najczęstsza przyczyna śmierci – 18% Polaków.

Głównym problemem zdrowotnym wśród chorób serca jest miażdżyca tętnic, stan chorobowy, który postępuje w ciągu życia pacjenta. Wiele osób przyjmuje z tego powodu statyny, jednak kluczem do zmniejszenia ryzyka rozwoju choroby jest profilaktyka oraz modyfikacja głównych czynników ryzyka tego stanu. Należą do nich palenie papierosów, aktywność fizyczna oraz działania mające na celu normalizację poziomu glukozy i lipidów, wśród nich cząstek aterogennych – LDL-C i apolipoproteiny B.

Do powszechnie rekomendowanych aktywności, dzięki którym można obniżyć poziom lipidów aterogennych we krwi, jest przejście na dietę wegetariańską lub dietę wegańską. Wpływ tych diet na poziom lipidów badano wielokrotnie, jednak ostatnia metaanaliza randomizowanych badań pochodziła z roku 2017 i wymagała aktualizacji. Dlatego z ciekawością należy sięgnąć po metaanalizę, która ukazała się w roku 2023 w European Heart Journal, oficjalnym periodyku Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego, zawierającą przegląd systematyczny 30 randomizowanych badań kontrolnych badających wpływ diet roślinnych na poziom cholesterolu całkowitego, LDL cholesterolu, trójglicerydów oraz apolipoproteiny B w porównaniu z dietą osób, które jedzą każdy rodzaj pokarmu.

Do przeglądu wzięto badania opublikowane w latach 1982-2022, w których oceniano ilościowo wpływ diety wegetariańskiej lub diety wegańskiej, w porównaniu z dietą zawierającą mięso, na poziom lipidów u osób dorosłych, powyżej 18 r.ż. Badania były przeprowadzane na całym świecie (USA, Szwecja, Finlandia, Korea Płd, Australia, Brazylia, Czechy, Włochy, Iran i Nowa Zelandia. Okres obserwacji osób badanych wynosił od dziesięciu dni do pięciu lat, średnio 29 tygodni.

Badani stosowali diety w dwóch schematach badawczych. W większości analizowanych obserwacji jedna grupa stosowała dietę interwencyjną, a druga grupa dietę kontrolną i następnie porównywano wyniki. Dziewięć badań natomiast opierało się na konstrukcji krzyżowej, w której uczestnicy zaczynali od jednej diety, a następnie przechodzili na drugą. Średnia liczba uczestników badania wynosiła 79 osób (od 11 do 291), pięć badań grupowało wyłącznie zdrowe osoby, ze średnim BMI < 30 kg/m², w pozostałych uczestnicy mieli nadwagę lub otyłość oraz choroby towarzyszące, głównie cukrzycę t. 2 i choroby układu sercowo-naczyniowego.

Połowa badań wyselekcjonowanych do metaanalizy obejmowała diety wegetariańskie (w tym laktowegetariańskie – 3 przypadki oraz laktoowowegetariańskie – 12 przypadków). Druga połowa badań obejmowała diety wegańskie.

Jak wspomniano na początku, poprzednie metaanalizy pochodziły sprzed 2017 roku i skupiały się na powiązaniu stosowania diety roślinnej z obniżonym poziomem cholesterolu całkowitego oraz LDL cholesterolu. Nie było w nich analiz dotyczących apolipoproteiny B ani analiz podgrup poszczególnych pacjentów.

Wnioski z metaanalizy wskazują, iż, w porównaniu z grupą pacjentów jedzących wszystkie pokarmy, diety roślinne zmniejszają poziom cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL i apoB. Zmniejszenie stężenia cząstek aterogennych kształtowało się na podobnym poziomie niezależnie od wieku, czasu trwania badania, rodzaju diety interwencyjnej czy wieku. Diety roślinne zatem zmniejszają ryzyko sercowo-naczyniowe powodowane przez lipidy aterogenne, a tym samym zmniejszyć ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Średnie zmniejszenie poziomu LDL cholesterolu w grupach stosujących diety roślinne wynosiło 10% w stosunku do wartości wyjściowych, w przypadku apoB było to 14%.

Nie zaobserwowano wpływu diety roślinnej na poziom trójglicerydów.

Autorzy przeglądu badań podkreślają, iż powyższe ustalenia przyczyniają się do potwierdzenia, iż specjalna dieta może być środkiem o kluczowym znaczeniu w zapobieganiu epidemii chorób sercowo-naczyniowych.

Naukowcy podkreślają, iż dieta roślinna, w porównaniu z dietą osób jedzących wszystkie pokarmy, zawiera więcej wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (PUFA), a mniej kwasów nasyconych, cholesterolu i tłuszczu całkowitego. Zmniejszone spożycie tłuszczu to mniejsze wchłanianie cholesterolu całkowitego w przewodzie pokarmowych, a w konsekwencji obniżenie poziomu lipoprotein w osoczu. Dodatkowo spożycie kwasów wielonienasyconych (omega-6, zwłaszcza kwas linolowy) zwiększa ekspresję wątrobowych receptorów LDL-C i zmniejsza stężenie tych cząstek w organizmie.

LDL to główna cząstka lipoprotein zawierających apoB, zatem obniżenie tej frakcji cholesterolu skutkuje zmniejszeniem apoB. W opinii badaczy jest to ważne odkrycie, ponieważ apolipoproteiny B również wykazują właściwości aterogenne, czyli powodujące proces miażdżycowy. Dlatego określenie wpływu diety roślinnej na poziom apoB i możliwość kwantyfikacji tego wpływu daje możliwość oszacowania zmniejszenia ryzyka miażdżycowego w sposób bardziej bezpośredni niż pomiary określonych frakcji lipidowych. I – zdaniem badaczy – wniosek ten podkreśla, iż niezbędna jest większa liczba badań włączających apoB do analizowanych cząstek.

Naukowcy przytaczają ciekawe wnioski płynące z analizy spadku poziomu cholesterolu całkowitego u pacjentów otyłych w porównaniu z uczestnikami z prawidłową masą ciała. U tych pierwszych spadek TC był mniejszy, co tłumaczy się faktem, iż u osób otyłych na poziom cholesterolu całkowitego znaczący wpływ ma zwiększona jego synteza w wątrobie i jelitach a mniejszy absorpcja z przewodu pokarmowego z diety. Dlatego zastosowanie diety roślinnej i mniejszy dowóz tłuszczu skutkuje mniejszym obniżeniem jego stężenia niż u pacjentów z prawidłową masą ciała. Dodatkowym mechanizmem osłabiającym ten spadek, jest leptynooporność otyłych pacjentów, a leptyna stymuluje metabolizm cholesterolu w wątrobie.

Mniejszy efekt obniżenia cholesterolu całkowitego dietą roślinną obserwowano również w grupie pacjentów stosujących leczenie hipolipemizujące, chociaż w tej grupie efekt nadal był znaczący. Autorzy uważają, iż prawdopodobnie jest to związane z faktem obniżania stężenia LDL-C przez leki (zwiększania ekspresji receptorów LDL), a w konsekwencji dodatkowe działanie diety ulega osłabieniu.

Wnioski z metaanalizy pokazują, iż stosowanie diety roślinnej poprawia profil lipidowy. Jednakże stosowanie zdrowej diety i jej utrzymanie – co jest kluczowe dla podtrzymywania efektu hipolipemizującego – może być wyzwaniem dla pacjentów. Dlatego podkreślić należy, iż dobre efekty w obniżaniu ryzyka chorób sercowo-naczyniowych wykazuje również dieta śródziemnomorska, która nie jest wolna od mięsa i produktów pochodzenia zwierzęcego, jednak koncentruje się na menu roślinnym i spożywaniu tłuszczów nienasyconych. Sugeruje to, iż korzystne efekty diety można osiągnąć również przez ograniczenie spożycia produktów pochodzenia zwierzęcego, nie tylko ich całkowite wyeliminowanie, co może być łatwiejsze do przestrzegania niż dieta stricte roślinna.

Na koniec autorzy badania rozważają zagadnienie, czy obniżenie poziomu lipoprotein aterogennych wynika tylko ze składu diety, czy ma również związek z redukcją masy ciała. Podkreślają, iż w przypadku obniżenia masy ciała zmniejsza się poziom trójglicerydów, co – jak wynika z metaanalizy – nie miało miejsca w przypadku wprowadzenia diety roślinnej, jednak żaden z mechanizmów nie wyklucza drugiego.

Podsumowanie

Metaanaliza 30 badań opublikowana w roku 2023 w European Heart Journal potwierdza, iż dieta wegetariańska i dieta wegańska zmniejsza poziom lipidów aterogennych we krwi – cholesterolu całkowitego i LDL-C. Po raz pierwszy wskazano, iż dieta roślinna ma wpływ również na obniżenie apoB.

Autorzy wskazują, iż dieta roślinna korzystnie wpływa na obniżenie ryzyka sercowo-naczyniowego, podkreślają również, że jest to dieta korzystna ze względu na zmniejszanie emisji gazów cieplarnianych.

Przeczytaj też: Diety alternatywne: wegetariańska i wegańska – jakie jest ryzyko niedoborów?

---

Piśmiennictwo

1. Koch CA, Kjeldsen EW, Frikke-Schmidt R. Vegetarian or vegan diets and blood lipids: a meta-analysis of randomized trials. Eur Heart J. 2023 Jul 21;44(28):2609-2622. doi: 10.1093/eurheartj/ehad211. PMID: 37226630; PMCID: PMC10361023.
2. Raport NIZP-PZH „Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania 2022”