Energia stanowi fundament funkcjonowania organizmu – umożliwia ruch, oddychanie, pracę serca, a także szereg reakcji biochemicznych, niezbędnych do życia. Aby zapewnić ciągły dostęp do paliwa, organizm magazynuje je w formie łatwo dostępnej rezerwy. Jednym z kluczowych magazynów energetycznych jest glikogen – wielocukier, pełniący funkcję zapasową u człowieka i zwierząt. Dlaczego glikogen jest tak istotny? Jakie pełni funkcje i jakie konsekwencje niesie jego niedobór lub nadmiar? W tym artykule przyjrzymy się bliżej temu fascynującemu składnikowi metabolizmu.

Spis treści:

1. Co to jest glikogen?
   • Budowa glikogenu
2. Gdzie występuje glikogen?
   • Czy wątroba magazynuje glikogen?
3. Funkcje glikogenu
4. Niedobór i nadmiar glikogenu w organizmie
   • Przyczyny niedoboru glikogenu
   • Przyczyny nadmiaru glikogenu
   • Skutki niedoboru glikogenu
   • Nadmiar glikogenu w organizmie
5. Jak uzupełnić glikogen?

Co to jest glikogen?

Glikogen to polisacharyd składający się z wielu cząsteczek glukozy. Jest to najważniejsza forma przechowywania glukozy u ludzi, zwierząt i niektórych grzybów. Jego zadaniem jest dostarczanie glukozy, gdy organizm jej potrzebuje, na przykład podczas wysiłku fizycznego lub głodu. W razie potrzeby glikogen jest błyskawicznie rozkładany, co pozwala na natychmiastowe uwolnienie energii.

>> Warto wiedzieć więcej: Podstawowe składniki odżywcze w diecie człowieka – węglowodany

Budowa glikogenu

Glikogen to wielocukier gromadzony głównie w wątrobie i mięśniach. Zbudowany jest z jednostek glukozy połączonych głównie wiązaniami α-1,4-glikozydowymi, tworzącymi długie łańcuchy. Co kilka jednostek glukozy pojawiają się wiązania α-1,6-glikozydowe, które tworzą rozgałęzienia, zwiększając kompaktowość cząsteczki i umożliwiając szybsze uwolnienie glukozy. Te rozgałęzienia pozwalają na magazynowanie większej ilości glukozy i szybki dostęp do niej w sytuacjach zapotrzebowania.

Podczas syntezy glikogenu (glikogenezy) glukoza jest przekształcana w glikogen przy udziale enzymów, takich jak syntaza glikogenowa (odpowiedzialna za tworzenie wiązań α-1,4) oraz glikogenina, która pełni rolę inicjatora procesu syntezowania cząsteczki glikogenu.

W procesie rozkładu glikogenu (glikogenolizy) glukoza jest uwalniana, gdy organizm potrzebuje jej do produkcji energii.

Gdzie występuje glikogen?

W organizmie człowieka glikogen występuje głównie w dwóch miejscach:

• wątroba – jest głównym magazynem glikogenu, który służy do utrzymania poziomu glukozy we krwi, zwłaszcza w okresach między posiłkami i podczas głodzenia.

• mięśnie – glikogen w mięśniach pełni rolę szybkiego źródła energii, zwłaszcza podczas intensywnego wysiłku fizycznego.

W mniejszych ilościach glikogen może także występować w innych tkankach, takich jak mózg, ale jego główne rezerwy znajdują się w wątrobie i mięśniach.

Czy wątroba magazynuje glikogen?

Wątroba stanowi główny organ magazynujący glikogen. Około 5–6% jej masy to glikogen, który pełni funkcję stabilizatora poziomu glukozy we krwi. Podczas głodu lub między posiłkami glikogen wątrobowy ulega rozpadowi, dostarczając glukozę do krwiobiegu. W przeciwieństwie do mięśni, które zużywają zgromadzony glikogen wyłącznie lokalnie, wątroba jest odpowiedzialna za utrzymanie ogólnoustrojowej homeostazy glukozy.

Czy wiesz, że.. organizm ludzki przechowuje średnio około 100-120 g glikogenu w wątrobie i 300-400 g w mięśniach, ale te zapasy mogą się różnić w zależności od kondycji fizycznej i diety?

Funkcje glikogenu

Glikogen pełni w organizmie kilka ważnych funkcji:

• magazynowanie energii,
• regulacja poziomu glukozy we krwi,
• dostarczanie energii podczas wysiłku fizycznego,
• wspomaganie pracy mózgu – glikogen, choć w mniejszych ilościach, jest również magazynowany w mózgu, gdzie może być używany w sytuacjach wymagających szybkiej produkcji energii.

Niedobór i nadmiar glikogenu w organizmie

Niedobór oraz nadmiar glikogenu w organizmach ludzkich mogą prowadzić do różnych problemów zdrowotnych, choć zdecydowanie częściej spotyka się sytuację niedoboru. Obie te przypadłości, choć rzadkie, mogą wystąpić w wyniku stanów wymienionych poniżej.

Przyczyny niedoboru glikogenu

• Niewłaściwa dieta – niedobór węglowodanów w diecie, szczególnie przy niskokalorycznych planach żywieniowych, może prowadzić do zmniejszenia zapasów glikogenu. Jeśli organizm nie otrzymuje odpowiedniej ilości węglowodanów, nie ma surowców do jego syntezowania.
• Zaburzenia metaboliczne – choroby takie jak cukrzyca, w których występuje insulinooporność lub całkowity brak insuliny, mogą prowadzić do upośledzenia magazynowania glikogenu w wątrobie i mięśniach.
• Glikogenozy – grupa chorób genetycznych, w których występują defekty w szlakach metabolizmu glikogenu, skutkujące jego upośledzonym magazynowaniem lub rozkładem. Przykładem jest glikogenoza typu I (choroba von Gierkego), gdzie brakuje enzymu odpowiedzialnego za przekształcanie glikogenu w glukozę, co prowadzi do nagromadzenia glikogenu w wątrobie, ale jednocześnie do niedoboru glukozy we krwi.
• Nadmierny wysiłek fizyczny – przewlekła intensywna aktywność fizyczna może prowadzić do wyczerpania zapasów glikogenu w mięśniach, szczególnie w przypadku osób, które nie uzupełniają go odpowiednio po treningach.

Przyczyny nadmiaru glikogenu

• Zaburzenia w metabolizmie glikogenu – niektóre choroby metaboliczne, jak glikogenoza typu II (Choroba Pompego), prowadzą do nieprawidłowego gromadzenia glikogenu w mięśniach i innych tkankach, w tym w sercu, co może prowadzić do ich uszkodzenia.
• Nadmierna produkcja insuliny – w stanach takich jak insulinoma (guz trzustki produkujący nadmierne ilości insuliny), dochodzi do nadmiernej syntezy glikogenu w wątrobie, ponieważ insulina stymuluje jego magazynowanie.
• Choroby wątroby – w przypadkach takich jak stłuszczenie wątroby (zwykle związane z nadwagą, alkoholizmem czy otyłością), procesy syntezujące glikogen mogą być zaburzone, prowadząc do jego nadmiaru w wątrobie.
• Nadmiar węglowodanów w diecie – przewlekła dieta bogata w węglowodany, szczególnie przy niskiej aktywności fizycznej, może prowadzić do gromadzenia się nadmiaru glikogenu w organizmach, które nie potrzebują aż takich zapasów energetycznych.

Skutki niedoboru glikogenu

Niedobór glikogenu w organizmie może prowadzić do:

• spadku poziomu energii: brak wystarczającej ilości glikogenu w mięśniach i wątrobie może prowadzić do uczucia zmęczenia, osłabienia oraz trudności w wykonywaniu intensywnego wysiłku fizycznego, ponieważ glikogen jest głównym źródłem energii podczas wysiłku,
• hipoglikemia: niedobór glikogenu w wątrobie może prowadzić do niskiego poziomu glukozy we krwi (hipoglikemii), co objawia się drżeniem, zawrotami głowy, poceniem się i ogólnym osłabieniem. W skrajnych przypadkach może to prowadzić do omdleń i utraty przytomności,
• zaburzenia funkcji mózgu: glikogen w mózgu pomaga utrzymać odpowiedni poziom glukozy, niezbędnej do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego. Jego niedobór może prowadzić do trudności w koncentracji, zamroczeń, a nawet problemów z pamięcią.

Nadmiar glikogenu w organizmie

Choć glikogen jest magazynowany w ograniczonej ilości, nadmiar glikogenu również może prowadzić do problemów zdrowotnych:

• stłuszczenie wątroby: jeśli organizm przechowuje zbyt dużo glikogenu, może to prowadzić do nadmiernego odkładania się tłuszczu w wątrobie, co skutkuje stłuszczeniem wątroby (niealkoholową stłuszczeniową chorobą wątroby), co z kolei może prowadzić do jej uszkodzenia,
• zaburzenia metaboliczne: nadmiar glikogenu może prowadzić do nieprawidłowej gospodarki metabolicznej, a także sprzyjać rozwojowi otyłości, ponieważ organizm może przekształcać nadmiar glukozy w tłuszcze,
• glikogenoza: jest to grupa rzadkich chorób genetycznych, w których dochodzi do nadmiernego gromadzenia się glikogenu w różnych narządach, co prowadzi do uszkodzenia tkanek i organów, takich jak wątroba, serce czy mięśnie. Objawy obejmują osłabienie mięśni, powiększenie wątroby, bóle mięśni i trudności w oddychaniu.

Warto zaznaczyć, że organizm ma mechanizmy regulujące poziom glikogenu, jednak zaburzenia w tych procesach mogą prowadzić do wymienionych powyżej problemów.

Jak uzupełnić glikogen?

Aby uzupełnić glikogen w organizmie, należy skupić się na odpowiedniej diecie oraz regeneracji po wysiłku fizycznym. Oto kilka sposobów na uzupełnienie glikogenu:

1. Spożywanie węglowodanów – glikogen jest magazynowaną w organizmie formą węglowodanów, dlatego ważne jest spożywanie produktów bogatych w węglowodany, które pozwalają na jego odbudowę. Najlepsze źródła to pełnoziarniste produkty zbożowe, ziemniaki, ryż, owoce, warzywa oraz rośliny strączkowe.
2. Spożycie węglowodanów po wysiłku – aby przyspieszyć uzupełnianie zapasów glikogenu po intensywnym wysiłku fizycznym, warto spożyć węglowodany w ciągu 30–60 minut po treningu. Najlepsze będą wówczas szybciej przyswajalne węglowodany, np. banany, sok owocowy czy batony energetyczne.
3. Zwiększenie spożycia kalorii – aby organizm mógł efektywnie odbudować zapasy glikogenu, należy zadbać o odpowiednią ilość kalorii, ponieważ proces ten wymaga energii.
4. Spożywanie węglowodanów z białkami – po wysiłku fizycznym warto łączyć węglowodany z białkami, co wspomaga regenerację mięśni oraz zwiększa zdolność organizmu do magazynowania glikogenu.

Regularne spożywanie węglowodanów w codziennej diecie oraz odpowiednia regeneracja po wysiłku są kluczowe w procesie uzupełniania glikogenu w organizmie.

Glikogen to kluczowy element w procesie produkcji energii, który wspiera organizm w codziennym funkcjonowaniu, zwłaszcza podczas wysiłku fizycznego. Odpowiednia dieta i regeneracja po treningu są niezbędne, by utrzymać właściwy poziom tego cennego źródła energii. Zrozumienie roli glikogenu w organizmie pomaga lepiej zadbać o zdrowie i efektywność fizyczną, zapewniając optymalne warunki do działania naszych mięśni i innych narządów.

Opieka merytoryczna: lek. Sara Aszkiełowicz

---

Bibliografia

1. Neoh GKS., Tan X., Chen S., Roura E., Dong X., Gilbert RG. Glycogen metabolism and structure: A review. Carbohydr Polym. 2024 Dec 15;346:122631.
2. Kanungo S., Wells K., Tribett T., El-Gharbawy A. Glycogen metabolism and glycogen storage disorders. Ann Transl Med. 2018 Dec;6(24):474.
3. Testoni G., Duran J., García-Rocha M. et al. Lack of Glycogenin Causes Glycogen Accumulation and Muscle Function Impairment. Cell Metab. 2017 Jul 5;26(1):256-266.e4.
4. Ivy JL. Regulation of muscle glycogen repletion, muscle protein synthesis and repair following exercise. J Sports Sci Med. 2004 Sep 1;3(3):131-8.

„Tłuszcze” to szerokie i wieloznaczne pojęcie. Może oznaczać grupę związków chemicznych o określonych właściwościach. Często określane są w ten sposób tłuszcze jadalne, czy grupa składników odżywczych spożywana w pokarmach. Czasem pod pojęciem tłuszcz kryje się także tkanka tłuszczowa. W tym artykule opisujemy tłuszcze jako podstawowe składniki pokarmowe. Sprawdź, co warto o nich wiedzieć.

Spis treści:

1. Czym są tłuszcze? Co to są lipidy?
2. Budowa tłuszczów
3. Tłuszcze – podział
   • Tłuszcze – podział ze względu na pochodzenie
   • Lipidy proste, lipidy złożone i sterole
   • Podział tłuszczów ze względu na obecność wiązań podwójnych
4. Tłuszcze – funkcje fizjologiczne
5. Zapotrzebowanie na tłuszcze w organizmie
6. Trawienie i wchłanianie tłuszczów
7. Nadmiar i niedobór tłuszczów w diecie
8. Podsumowanie

Czym są tłuszcze? Co to są lipidy?

Tłuszcze to organiczne związki chemiczne o różnorodnej budowie, ich wspólną cechą jest to, iż są nierozpuszczalne w wodzie. Tłuszcze pokarmowe to wszystkie lipidy obecne w tkankach roślinnych i zwierzęcych, spożywane z dietą.

>> Zobacz też: Podstawowe składniki odżywcze w diecie człowieka – węglowodany

Budowa tłuszczów

Podstawowa cząsteczka tłuszczu jest triglicerydem, czyli estrem zbudowanym z jednej cząsteczki glicerolu i trzech reszt tłuszczowych, zawiera węgiel, wodór i tlen.

Tłuszcze różnią się między sobą długością łańcucha węglowego – może je tworzyć 6-24 atomów węgla.

Tłuszcze proste zawierają tylko trzy już wspomniane pierwiastki, tłuszcze złożone mogą mieć w swoim składzie fosfor, azot lub siarkę.

Tłuszcze – podział

Jak zaznaczono wyżej, tłuszcze to zróżnicowana grupa związków, dlatego możemy je podzielić stosując kilka kryteriów.

Tłuszcze – podział ze względu na pochodzenie

Pierwszym kryterium jest pochodzenie, gdzie wyróżniamy:

• tłuszcze roślinne – przeważają w nich kwasy nienasycone
• tłuszcze zwierzęce – dominują w nich nasycone kwasy tłuszczowe
• tłuszcze sztuczne i modyfikowane – powstają jako wynik przemysłowego utwardzania olejów i tłuszczów roślinnych.

Tłuszcze roślinne – dzięki zawartości nienasyconych kwasów tłuszczowych – są korzystniejsze dla zdrowia. Do zdrowych tłuszczów należą np. olej rzepakowy lub oliwa z oliwek. Wyjątkiem od tej reguły są tłuszcze roślinne zawierające przede wszystkim kwasy nasycone – olej palmowy i olej kokosowy. Popularny jest również tłuszcz pozyskiwany ze słonecznika – olej słonecznikowy. Inne rośliny, z których można wytworzyć używane w diecie tłuszcze to soja, siemię lniane, awokado, wiesiołek, krokosz, rokitnik czy orzechy.

W tłuszczach zwierzęcych przeważają nasycone kwasy tłuszczowe, szczególnie palmitynowy i stearynowy. Zawartość NKT decyduje o tym, iż tłuszcze zwierzęce w temperaturze pokojowej mają stałą konsystencję. Wyjątkiem są oleje pozyskiwane z ryb, które są źródłem kwasów wielonienasyconych.

Tłuszcze sztuczne i modyfikowane wytwarzane są z olejów roślinnych, w czasie produkcji wzbogaca się je w cząsteczki wodoru i poddaje działaniu wysokiej temperatury.

Lipidy proste, lipidy złożone i sterole

Ze względu na złożoność budowy chemicznej tłuszcze dzielimy na proste, złożone i sterole.

Tłuszcze proste zbudowane są z trzech pierwiastków: węgla, wodoru i tlenu. Zaliczamy do nich:

• tłuszcze właściwe, będące substratem dostarczającym energii, pełnią również funkcje termoizolacyjne
• woski – będące estrami wyższych kwasów tłuszczowych i długołańcuchowych alkoholi, należą do nich wosk pszczeli (mirycyna) czy wosk z owczej wełny (lanolina).

Tłuszcze złożone zbudowane są z alkoholi, kwasów tłuszczowych i innych związków. Zalicza się do nich:

• fosfolipidy – związki organiczne zawierające resztę kwasu fosforowego. Dodatkowym elementem fosfolipidów mogą być zasady zawierające azot, np. cholina. Fosfolipidy są głównym elementem strukturalnym błon komórkowych;
• glikolipidy – oprócz alkoholu i kwasów tłuszczowych zawierają resztę cukrową, np. glukozę lub galaktozę. Są ważnym składnikiem tkanki nerwowej i błon komórkowych;
• inne lipidy – lipoproteiny – występujące w osoczu, transportujące we krwi lipidy nierozpuszczalne w wodzie, ponadto aminoilipidy, sulfolipidy;
• sterole – należą do nich zoosterole (substancje pochodzenia zwierzęcego, do których należy cholesterol, a także wiele hormonów), fitosterole (sterole pochodzenia roślinnego, przypominające budową cholesterol) mykosterole (sterole stanowiące składnik błony komórkowej grzybów, należy do nich ergosterol – prekursor witaminy D2).

Podział tłuszczów ze względu na obecność wiązań podwójnych

Łańcuch węglowy w kwasach tłuszczowych może zawierać podwójne wiązania pomiędzy atomami węgla – mamy wówczas do czynienia w kwasami nienasyconymi.

Jeżeli brak jest podwójnych wiązań kwas tłuszczowy jest nasycony. Obecność podwójnych wiązań warunkuje właściwości zdrowotne lipidów.

• Tłuszcze nienasycone – są to tzw. zdrowe tłuszcze, wśród nich wyróżnia się kwasy jednonienasycone i wielonienasycone – NNKT (niezbędnie, nienasycone kwasy tłuszczowe). Ta grupa lipidów wywiera korzystny wpływ m.in. w profilaktyce miażdżycy poprzez obniżanie poziomu cholesterolu LDL oraz trójglicerydów. Szczególne miejsce wśród kwasów nienasyconych zajmują kwasy omega-3 i omega-6.
• Tłuszcze nasycone – są lipidami głównie pochodzenia zwierzęcego, chociaż występują także w oleju palmowym i kokosowym. Ta grupa lipidów w nadmiarze nie jest korzystna dla zdrowia, zwiększają poziom cholesterolu przyspieszając rozwój miażdżycy i przyczyniając się do zwiększania ryzyka chorób nowotworowych.

Tłuszcze – funkcje fizjologiczne

W organizmie człowieka tłuszcz jest przede wszystkim źródłem energii, która jest niezbędna do utrzymywania funkcji życiowych. Jeden gram tłuszczu to 9 kcal, dla porównania 1 g białka lub 1 g węglowodanów dostarcza 4 kcal.

Tkanka tłuszczowa pełni również funkcję ochronną, chroniąc narządy wewnętrzne przed urazami.

Lipidy pokarmowe są źródłem NNKT, których ludzki organizm sam nie produkuje, są źródłem witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, decydują o właściwościach błon komórkowych. Biorą udział w syntezie hormonów, prostaglandyn, wspierają pracę układu nerwowego i krwionośnego.

Pomimo tak ważnej roli biologicznej, spożycie tłuszczów musi pozostawać pod kontrolą.

Zapotrzebowanie na tłuszcze w organizmie

Zapotrzebowanie na tłuszcze w organizmie zdrowego człowieka zależy od wielu czynników.

Są to:

• wiek,
• płeć,
• stan fizjologiczny – ciąża, laktacja,
• rodzaj aktywności fizycznej.

Nie jest zalecane ograniczanie tłuszczów w diecie niemowląt i małych dzieci. W mleku kobiecym 50% energii pochodzi z tłuszczu, a zalecenia dla tych grup wiekowych naśladują ten wzorzec.

Poziom spożycia tłuszczu całkowitego wynosi:

• > 7-11 miesięcy – 40% energii z tłuszczu całkowitego
• 1-3 r.ż. – 35-40% energii z tłuszczu całkowitego
• 4-18 lat – 20-35% energii z tłuszczu całkowitego
• osoby dorosłe – 20-35% energii z tłuszczu całkowitego.

Zapotrzebowanie na tłuszcze jest większe u kobiet w ciąży i karmiących piersią. Dodatkowa porcja energii, jaka powinna pochodzić z tłuszczów to:

• +3% w I trymestrze ciąży
• +10% w II trymestrze ciąży
• +16-19% w III trymestrze ciąży
• +17-20% u kobiet karmiących (laktacja 0-6 miesięcy) jedno dziecko.

>> Zobacz też: Dieta matki karmiącej – co jeść, a czego unikać w okresie karmienia piersią?

Spożywane z dietą tłuszcze powinny należeć przede wszystkim do grupy nienasyconych kwasów tłuszczowych. Rekomenduje się, aby spożycie kwasów nasyconych było tak niskie jak to tylko możliwe.

Trawienie i wchłanianie tłuszczów

Wchłanianie tłuszczów może się odbywać po ich uprzednim strawieniu, czyli rozłożeniu do glicerolu i kwasów tłuszczowych.

Pierwszy etap tego procesu ma miejsce w żołądku, gdzie działają enzymy: lipaza ślinowa i żołądkowa, które poddają tłuszcz wstępnej hydrolizie.

Niestety, kwaśne środowisko żołądka ogranicza ten proces, dlatego właściwe trawienie lipidów zaczyna się dopiero w dwunastnicy i początkowym odcinku jelita cienkiego. Działają tam lipaza trzustkowa i lipaza jelitowa.

Bardzo ważną rolę odgrywa także żółć wytwarzana w wątrobie i magazynowana w pęcherzyku żółciowym. Żółć stymuluje aktywność enzymów trzustkowych, pomaga rozdrabniać tłuszcz na małe cząsteczki, ułatwia przesuwanie treści pokarmowej do dalszych odcinków jelita.

W trawieniu tłuszczów złożonych dodatkowo aktywne są fosfolipaza – odszczepiająca kwasy tłuszczowe od fosfolipidów oraz esteraza karboksylowa – działająca na estry cholesterolu i witamin rozpuszczalnych w tłuszczach.

Strawione tłuszcze są następnie wchłaniane w górnym odcinku jelita cienkiego, część z nich (kwasy o krótkich i średnich łańcuchach) przedostaje się do wątroby, a pozostałe (długołańcuchowe kwasy tłuszczowe) wędrują do tkanek docelowych.

Nadmiar i niedobór tłuszczów w diecie

Tłuszcze są w diecie niezbędne dla zachowania zdrowia, jednak powinny być przyjmowane w ilościach zalecanych przez dietetyków, ponieważ zarówno niedobór jak i nadmiar poszczególnych lipidów mają działanie niekorzystne.

Zbyt mała podaż tłuszczu w diecie powoduje:

• ryzyko niedoborów witamin rozpuszczalnych w tłuszczach – A,D,E,K;
• ryzyko zaburzeń funkcjonowania układu nerwowego, układu sercowo-naczyniowego – dotyczy to zwłaszcza kwasów omega-3;
• ryzyko zaburzeń odporności;
• ryzyko niedoborów niektórych hormonów płciowych, a w konsekwencji niepłodności;
• problemy z mikrobiotą jelitową;
• pogorszenie kondycji skóry, włosów i paznokci.

>> Przeczytaj także: Wpływ żywienia na płodność

Niedobory tłuszczów w diecie niemowląt i małych dzieci zaburzają ich prawidłowy rozwój – kwasy omega-3 są niezbędne do harmonijnego funkcjonowania mózgu.

Zbyt wysokie spożycie tłuszczów to:

• ryzyko rozwoju zaburzeń metabolicznych, nadwagi i otyłości;
• wzrost ryzyka występowania chorób sercowo-naczyniowych;
• wzrost ryzyka nowotworów – kwasy tłuszczowe nasycone.

Podsumowanie

Pełne zdrowie i prawidłowe funkcjonowanie organizmu człowieka wymaga odpowiedniej dawki tłuszczów. Obniżanie pozyskiwania energii z tłuszczów nie jest rekomendowane w diecie zdrowego człowieka, z jednym wyjątkiem. Zalecane jest jak najniższe spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych oraz izomerów trans.

---

PIŚMIENNICTWO

1. Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J. (red.), Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, 2020
2. Ciborowska H., Rudnicka A., Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015.