Żelazo to składnik wszystkich żywych organizmów na Ziemi, za wyjątkiem niektórych szczepów bakterii z rodzaju Lactobacillus i Bacillus. Fakt, iż żelazo jest składnikiem krwi, opisano już w XVIII wieku. Co dziś wiemy o żelazie? Jaką rolę spełnia w organizmie? Sprawdź, jakie produkty zawierają żelazo i w jakiej formie najlepiej się wchłania. 

Spis treści:

1. Wchłanianie żelaza w organizmie. Żelazo hemowe i niehemowe
   • Jakie żelazo najlepiej się wchłania?
2. Rola żelaza w organizmie człowieka – za co odpowiada żelazo? Objawy niedoboru żelaza
   • Objawy niedoboru żelaza w organizmie
   • Objawy nadmiaru żelaza w organizmie 
3. Zapotrzebowanie na żelazo i jego źródła w diecie
4. Żelazo we krwi – jakie badania wykonać?
5. Wyrównywanie poziomów żelaza w organizmie
   • Jak uzupełnić niedobór żelaza w organizmie?
   • Nadmiar żelaza – jak obniżyć jego poziom we krwi?
6. Rola żelaza w organizmie – podsumowanie

Wchłanianie żelaza w organizmie. Żelazo hemowe i niehemowe

Człowiek o masie 70 kg dysponuje pulą ok. 5 g żelaza. Jego zawartość w organizmie regulowana jest na poziomie wchłaniania. Organizm człowieka nie dysponuje mechanizmami, które zapewniałyby sprawne wydalanie nadmiaru żelaza. Dlatego to natura pilnuje, aby absorbować optymalne jego ilości. Dzięki temu nie dochodzi do jego nadmiernego gromadzenia w tkankach i narządach.  

Wchłanianie żelaza odbywa się w dwunastnicy i jelicie cienkim. Składniki, które zwiększają wchłanianie żelaza, to: 

• witamina C, 

• aminokwasy – histydyna, lizyna,  

• białko zwierzęce – mięso, drób, ryby,  

• niskie pH soku żołądkowego (kwas solny).  

Wchłanianie żelaza ograniczają z kolei: 

• niektóre pierwiastki, w tym wapń, cynk, miedź, mangan, kadm, ołów, 

• fosforany,  

• błonnik, 

• kwas szczawiowy, 

• kwas fitynowy, 

• białka kazeinowe i serwatkowe zawarte w mleku, przetworach mlecznych i jajach.  

>> Więcej o tym, z czym można łączyć żelazo, znajdziesz w artykule: Jak łączyć witaminy i minerały?  

Jakie żelazo najlepiej się wchłania? 

W produktach żywnościowych żelazo występuje w postaci hemowej i niehemowej. Żelazo z postaci hemowej przyswaja się w 20% (15-35%), a żelazo niehemowe w 5%.  

Żelazo hemowe znajduje się w produktach odzwierzęcych. Jego większa przyswajalność wynika z tego, że występuje ono w formie gotowej do wchłaniania – na II stopniu utleniania.  

Z kolei żelazo niehemowe, zawarte w produktach pochodzenia roślinnego, jest na III stopniu utleniania. Aby się wchłonęło, musi zostać zredukowane do II stopnia utleniania. To powoduje straty w jego przyswajalności. Poza tym obecne w roślinach fityniany oraz związki mineralne dodatkowo ograniczają jego wchłanianie.  

Jednak produkty roślinne wciąż stanowią istotne źródło żelaza, nawet w diecie mieszanej. Jest to spowodowane jego wysoką w nich zawartością oraz powszechnością występowania (Tabela 2). 

Warto wiedzieć, że żelazo z mleka kobiecego wchłania się aż w 50%.  

Rola żelaza w organizmie człowieka – za co odpowiada żelazo? Objawy niedoboru żelaza.  

Kluczową rolą żelaza w organizmie człowieka jest udział w transporcie tlenu z płuc do wszystkich tkanek ciała. Ponadto uczestniczy ono w łańcuchu reakcji prowadzących do powstawania prekursora serotoniny, prekursora dopaminy oraz niektórych hormonów steroidowych. Żelazo bierze udział w erytropoezie (procesie powstawania i różnicowania krwinek czerwonych), powstawaniu leukocytów i reakcjach immunologicznych.  

Ze względu na pełnione w organizmie funkcje, niski poziom żelaza skutkuje niedotlenieniem i zaburzeniami systemu odpornościowego. Efektem tego jest anemia – niedokrwistość z niedoboru żelaza oraz częstsze infekcje.  

Objawy niedoboru żelaza w organizmie 

Objawy braku żelaza w organizmie pokrywają się z objawami anemii. Należą do nich: 

• zmęczenie, 

• osłabienie i zmniejszona tolerancja wysiłku, 

• bóle i zawroty głowy, 

• problemy z koncentracją uwagi,  

• bladość skóry,  

• problemy z włosami.  

>> Więcej o anemii i jej przyczynach w artykule: Anemia – przyczyny, objawy i rodzaje niedokrwistości  

Objawy nadmiaru żelaza w organizmie  

Wydalanie żelaza z organizmu człowieka odbywa się:  

• z moczem i kałem,  

• w złuszczonym naskórku,   

• w przypadku miesiączkujących kobiet podczas menstruacji.  

Wysoki poziom żelaza zdarza się rzadko. Jest związany ze zbyt wysoką jego podażą, z suplementacją lub hemochromatozą – genetycznie uwarunkowaną chorobą, która powoduje ogólnoustrojowe przeciążenie żelazem. Nie obserwuje się toksyczności żelaza dostarczanego z pożywieniem.  

Podwyższenie poziomu żelaza skutkuje odkładaniem się jego nadmiaru w komórkach miąższowych takich narządów jak: 

• wątroba 

• trzustka 

• serca 

• stawy 

• skóra 

• przysadka mózgowa.  

Zaawansowana hemochromatoza powoduje zaburzenia funkcjonowania tych narządów i prowadzi do szeregu chorób (marskość wątroby, rak wątroby, kardiomiopatia, cukrzyca, artretyzm).  

>> Przeczytaj też: Hermochromatoza – najczęstsza choroba rzadka  

Zapotrzebowanie na żelazo i jego źródła w diecie 

Zapotrzebowanie na żelazo jest większe u kobiet i miesiączkujących dziewcząt, wzrasta również w ciąży. Miesiączkujące kobiety narażone są na powstawanie niedoborów żelaza, dlatego szczególnie powinny dbać o to, aby dostarczać ten pierwiastek z dietą.  

Kobiety w ciąży, aby pokryć zwiększone zapotrzebowanie płodu i łożyska (szczególnie w II i III trymestrze ciąży), powinny suplementować żelazo (najlepiej pod kontrolą badań laboratoryjnych).  

Żelazo we krwi – jakie badania wykonać? 

Diagnostyka gospodarki żelazowej – zarówno nadmiaru jak i niedoboru – nie opiera się na oznaczaniu tego pierwiastka we krwi. Żelazo jest magazynowane w organizmie, a zasoby magazynowe żelaza odzwierciedla ferrytyna. Sam poziom żelaza w surowicy wskazuje jego poziom dostępny na bieżące potrzeby organizmu i może być jeszcze prawidłowy, nawet wówczas, gdy magazyny są już puste. Dlatego określenie prawdziwego stanu gospodarki żelazowej wymaga oznaczenia kilku parametrów, wśród których ważna jest ferrytyna.  

Pośrednim odzwierciedleniem żelaza we krwi jest stężenie hemoglobiny, która oznaczane jest w morfologii krwi. Należy sobie jednak zdawać sprawę z faktu, iż obniżony poziom hemoglobiny i niedokrwistość z niedoboru żelaza oznacza głębokie niedobory tego pierwiastka.  

Organizm – nawet jeśli żelaza już zaczyna brakować – stara się kierować jak największą dostępną pulę na zabezpieczenie przenoszenia tlenu przez krew, czego odzwierciedleniem jest prawidłowa albo nieznacznie obniżona hemoglobina.  

>> Szczegółowe informacje o tym, jakie badania zrobić, aby potwierdzić niedobór żelaza i w jakiej kolejności zmieniają się poszczególne parametry, dostępne są w artykule: Niedobór żelaza w organizmie  

Wyrównywanie poziomów żelaza w organizmie 

Prawidłowe stężenie żelaza w organizmie jest bardzo ważne, dlatego należy wiedzieć, jak radzić sobie z jego nadmiarem i niedoborem. 

Jak uzupełnić niedobór żelaza w organizmie?  

Bieżące uzupełnianie zapasów żelaza powinno odbywać się z codzienną dietą. Mimo że żelazo z produktów roślinnych wchłania się w mniejszych ilościach niż z produktów zwierzęcych, da się utrzymać jego prawidłowy poziom nawet na diecie wegetariańskiej. Warto skonsultować się z dietetykiem, aby mieć pewność, że dieta jest prawidłowo skomponowana. Dotyczy to zwłaszcza miesiączkujących kobiet.  

W przypadku stwierdzenia niedokrwistości z niedoboru żelaza uzupełnienie tego pierwiastka z dietą jest bardzo trudne. Dlatego – w zależności od stopnia anemii – lekarz przepisuje odpowiednie leki.  

Leczenie niedokrwistości jest procesem długim, bo nie da się szybko uzupełnić niedoborów (zwłaszcza jeśli są głębokie i pogłębiane obfitymi miesiączkami). W leczeniu niedokrwistości pomocna jest odpowiednia dieta.  

>> Więcej o tym, jak długo trwa leczenie anemii z niedoboru żelaza i jakie preparaty są najlepiej przyswajalne, znajdziesz tu: Suplementacja i leczenie preparatami żelaza w stanach niedoborów i w niedokrwistości  

Nadmiar żelaza – jak obniżyć jego poziom we krwi? 

Postępowanie w przypadku nadmiaru żelaza we krwi zależy od jego przyczyny i stopnia nagromadzenia tego pierwiastka. W przypadku pacjentów z hemochromatozą postępowaniem leczniczym są upusty krwi, wykonywane u chorych okresowo, w zależności od poziomu ferrytyny. Ilość upuszczanej u danego pacjenta krwi ustalana jest indywidualnie, w zależności od stanu chorego i schorzeń współistniejących.  

Rola żelaza w organizmie – podsumowanie  

Żelazo to pierwiastek bardzo ważny dla funkcjonowania organizmu człowieka. Niedobór żelaza jest jednym z częstszych niedoborów w populacji, co związane jest z fizjologią kobiety. Dlatego informacje o tym jak funkcjonuje obrót żelazem, jak chronić się przed anemią i jak wygląda leczenie, stanowią jeden z fundamentów profilaktyki zdrowotnej.  

---

Bibliografia:

1. Ciborowska H., Rudnicka A., Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015.  
2. Gertig H., Przysławski J., Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015 
3. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie – pod red. M. Jarosza, E. Rychlik, K. Stoś, J. Charzewskiej Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, 2020 

Prolina to aminokwas, czyli związek organiczny będący podstawowym elementem budulcowym białek. Prolina jest składnikiem jednego z najważniejszych białek organizmu, czyli kolagenu. Sprawdź, skąd organizm czerpie prolinę, jakie jest jej znaczenie i czy warto ją dodatkowo suplementować. 

Spis treści:

1. Prolina – co to jest? 
2. Prolina i jej rola w organizmie
3. Prolina a kolagen. Czy dodatkowa suplementacja proliny zwiększa syntezę kolagenu w skórze?
4. Prolina – niedobór i nadmiar
   • Niedobór proliny 
   • Nadmiar proliny 
   • Nadmiar proliny a depresja
5. Prolina – źródła w diecie 
6. Właściwości proliny – podsumowanie

Prolina – co to jest? 

Prolina to aminokwas produkowany przez organizm człowieka. Jako taki nie musi być dostarczany wraz z pożywieniem. Prolina jest składnikiem wielu białek, jednak to jej obecność w kolagenie wydaje się być kluczowa dla roli, jaką spełnia w organizmie.  

Prolina i jej pochodna, hydroksyprolina, są ważnym składnikiem strukturalnym tego białka. Przemiana proliny w hydroksyprolinę wymaga obecności witaminy C.  

Niedobór witaminy C – jak pokazuje historia medycyny – może skutkować zaburzeniami tego procesu, prowadzić do nieprawidłowości i osłabienia włókien kolagenu, nawet wywoływać szkorbut, chorobę, której już na szczęście nie spotykamy w zachodnim świecie.  

Prolina i jej rola w organizmie 

Prolina to ważny składnik kolagenu, budulca tkanki łącznej skóry, ścięgien, chrząstek, stawów i kości. Wspiera i ochrania narządy wewnętrzne oraz zapewnia prawidłową budowę naczyń krwionośnych. Pełni też ważną rolę w procesie gojenia się ran, dlatego ważne jest, aby zapewnić obecność proliny w diecie osób z oparzeniami i gojącymi się ranami.  

Ponadto prolina odgrywa ważną rolę w systemie antyoksydacyjnym i wymiataniu wolnych rodników. Istnieją badania wskazujące, że stężenie proliny wzrasta w odpowiedzi na stres oksydacyjny. Aminokwas ten bierze także udział w różnicowaniu komórek (w tym embrionalnych komórek macierzystych).  

Prolina a kolagen. Czy dodatkowa suplementacja proliny zwiększa syntezę kolagenu w skórze?  

Biochemicznie ok. 30% cząsteczki kolagenu składa się proliny i hydroksyproliny. Bez tego aminokwasu nie ma syntezy kolagenu. Z tego powodu producenci suplementów obiecują, iż dodatkowa porcja proliny wpłynie pozytywnie na zawartość kolagenu w skórze, a dzięki temu odmłodzi ją i uelastyczni. 

Suplementacja kolagenu ma być również niezbędna dla osób z trudno gojącymi się ranami. Najlepszą metodą wspomagania syntezy kolagenu w skórze i w trudno gojących się ranach jest zapewnienie odpowiedniego stanu odżywienia z odpowiednią podażą białka i kalorii.  

Jednakże w stanach wzmożonego zapotrzebowania na kolagen kuszące wydaje się zwiększenie jego syntezy. Badania wskazują, iż we wczesnych fazach gojenia się rany poziom proliny w płynie surowiczym skaleczenia jest co najmniej o 50% wyższy niż w osoczu. To sugeruje, iż prolina jest transportowana do miejsca gojenia się rany.  

Okazuje się jednak, że dostarczenie dodatkowej porcji proliny w diecie lub z suplementacją nie zwiększa syntezy kolagenu. Taki związek zachodzi w przypadku dostarczania dodatkowej porcji argininy lub ornityny, ale nie proliny.  

>> To może Cię zainteresować: Czym są suplementy diety i czym się różnią od leków?

Prolina – niedobór i nadmiar  

Prolina jest aminokwasem, który w organizmie ssaków pochodzi z kilku źródeł. Jest to: 

• dieta;  

• endogenna synteza – opisano trzy szlaki biosyntezy proliny (opierające się na kwasie glutaminowym, ornitynie i argininie. Synteza proliny z glutaminy, glutaminianu, argininy i ornityny u zwierząt jest specyficzna dla gatunku oraz poszczególnych tkanek. Wszystkie ssaki mogą syntetyzować prolinę z argininy); 

• rozpad białek.  

Niedobór proliny  

Stężenie proliny w osoczu człowieka może być zmienne. Jednak jej prawdziwy niedobór występuje tylko u niektórych osób. Dotyczy to pacjentów, którzy na skutek wrodzonego błędu powodującego zaburzenia metabolizmu peptydów cierpią z powodu ograniczonej syntezy kolagenu i gorszego gojenia się ran. 

Choroba jest powodowana przez mutację w genie PEPD, której efektem jest niedobór prolidazy – jednego z enzymów biorących udział w przemianach aminokwasów. Oprócz zaburzeń syntezy kolagenu choroba może objawiać się poważnymi zmianami skórnymi, zaburzeniami poznawczymi, powiększeniem śledziony.  

Występuje 1 raz na ponad 1 milion żywych urodzeń. Opisano także związek pomiędzy niedoborem enzymu prolidazy a SLE – układowym toczniem rumieniowatym.  

Nadmiar proliny  

Zaburzenia związane z nadmiarem proliny również są związane z metabolicznymi defektami enzymów biorących udział w katabolizmie tego aminokwasu. Są to: hiperprolinemia typu I (niedobór dehydrogenazy proliny) i hiperprolinemia typu II (defekt dehydrogenazy pyrolino-5-karboksylowej). 

Nadmiar proliny a depresja  

Ciekawe światło na problem nadmiaru proliny w diecie rzucają doniesienia wskazujące na to, iż zbyt wysokie jej spożycie z dietą może korelować z depresją. W jednym z przeprowadzonych w tym kierunku badań ustalono, iż prolina jest tym czynnikiem dietetycznym, który ma silny wpływ na depresję.  

Wysokie spożycie proliny z dietą ma wpływ na mikrobiotę pacjentów oraz koreluje ze zwiększonym stężeniem zonuliny – białka, które jest markerem przepuszczalności jelit. Wydaje się więc, iż korelacja wysokiego stężenia proliny i powstawania depresji ma związek z zaburzeniami mikrobioty jelitowej.  

Prolina – źródła w diecie  

Z typową dietą dostarcza się ok. 5 g proliny na dobę.  

Główne źródła proliny to produkty bogate w białko, w tym białko zwierzęce – mięso, ryby, skorupiaki, nabiał. Jej źródłem jest też żelatyna oraz produkty wytworzone z chrząstek, skóry i kości zwierząt.  

Źródłem proliny dla wegetarian może być soja. W 100 g soi znajduje się 1 950 mg proliny. Innym źródłem jest siemię lniane – w 100 g siemienia znajduje się 996 mg proliny.  

Właściwości proliny – podsumowanie 

Prolina, ze względu na fakt, iż może być wytwarzana przez organizm człowieka, nie jest uznawana za tzw. aminokwas niezbędny. Nie musi więc być dostarczana z dietą. Mimo to dieta jest ważnym źródłem proliny.  

Prolina jest jednym z głównych składników budulcowych kolagenu, dlatego producenci suplementów zachęcają do ich stosowania. Pomimo dobrych przesłanek teoretycznych, badania nie potwierdzają, że dodatkowa suplementacja proliny może skutkować wzmożoną syntezą kolagenu. Co więcej, jej nadmiar może wpływać na zmianę składu mikrobioty jelitowej i powodować depresję.  

W przypadku proliny po raz kolejny potwierdza się scenariusz, w którym – pomimo podstaw teoretycznych – w praktyce organizm nie odnosi korzyści z przyjmowania dodatkowej suplementacji.  

Najlepszym sposobem, by zadbać o optymalny poziom proliny, jest zrównoważona dieta.  

>>> Przeczytaj też: Kolagen – czym jest, jakie pełni funkcje w organizmie, kolagenozy

---

Bibliografia:

1. Barbul A. Proline precursors to sustain Mammalian collagen synthesis. J Nutr. 2008 Oct;138(10):2021S-2024S. doi: 10.1093/jn/138.10.2021S. PMID: 18806118 
2. Wu G, Bazer FW, Burghardt RC, Johnson GA, Kim SW, Knabe DA, Li P, Li X, McKnight JR, Satterfield MC, Spencer TE. Proline and hydroxyproline metabolism: implications for animal and human nutrition. Amino Acids. 2011 Apr;40(4):1053-63. doi: 10.1007/s00726-010-0715-z. Epub 2010 Aug 10. PMID: 20697752; PMCID: PMC3773366. 
3. Mayneris-Perxachs J, Castells-Nobau A, Arnoriaga-Rodríguez M, Martin M, de la Vega-Correa L, Zapata C, Burokas A, Blasco G, Coll C, Escrichs A, Biarnés C, Moreno-Navarrete JM, Puig J, Garre-Olmo J, Ramos R, Pedraza S, Brugada R, Vilanova JC, Serena J, Gich J, Ramió-Torrentà L, Pérez-Brocal V, Moya A, Pamplona R, Sol J, Jové M, Ricart W, Portero-Otin M, Deco G, Maldonado R, Fernández-Real JM. Microbiota alterations in proline metabolism impact depression. Cell Metab. 2022 May 3;34(5):681-701.e10. doi: 10.1016/j.cmet.2022.04.001. PMID: 35508109. 
4. M. WRÓBLEWSKI, R. KOŁODZIEJSKA, R. STUDZIŃSKA, A. KARCZMARSKA-WÓDZKA, M. DRAMIŃSKI, PROLINA – POSPOLITY AMINOKWAS WYJĄTKOWYKATALIZATOR. CZĘŚĆ I. BIOSYNTEZA PROLINY. WEWNĄTRZCZĄSTECZKOWA KONDENSACJA ALDOLOWA. Wiadomości chemiczne, 2013, 67, 9-10.  
5. Joint FAO/WHO Expert Committee on Food Additives. Meeting (‎64th : 2005: Rome, Italy)‎, Food and Agriculture Organization of the United Nations, World Health Organization & International Programme on Chemical Safety. (‎2006)‎. Safety evaluation of certain contaminants in food. / prepared by the sixty-fourth meeting of the Joint FAO/WHO Expert Committee on Food Additives. World Health Organization 
6. https://www.orpha.net/pdfs/data/patho/Pro/pl/Niedobor_prolidazy_PL_pl_PRO_ORPHA742.pdf   
7. https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/jakie-skladniki-znajduja-sie-w-soi/   
8. https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/siemie-lniane-czy-nasiona-chia/  

Prawidłowe odżywianie to klucz do zdrowia – zarówno w profilaktyce, jak i dietoterapii różnych schorzeń. Ale jak odnaleźć się w natłoku informacji? Jeszcze trudniej jest w przypadku chorób przewlekłych lub dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Z tego powodu coraz częściej korzysta się z indywidualnej konsultacji dietetycznej. Kiedy warto jej zasięgnąć? Jak przebiega? Sprawdź, jak się do niej przygotować i jakie badania warto zrobić przed pierwszą wizytą.  

Spis treści:

1. Konsultacja dietetyczna – kiedy warto jej zasięgnąć? 
2. Jak wygląda pierwsza wizyta u dietetyka? 
3. Jak przebiegają kolejne konsultacje dietetyczne? 
4. Pierwsza wizyta u dietetyka – jak się przygotować? 
5. Jakie badania zrobić przed wizytą u dietetyka? 
6. Przygotowanie do konsultacji dietetycznej – podsumowanie 

Konsultacja dietetyczna – kiedy warto jej zasięgnąć? 

Dietetyk pełni rolę wsparcia w zakresie żywienia od narodzin do później starości, w okresie ciąży i laktacji, w uprawianiu sportu oraz w leczeniu pacjentów chorych przewlekle. Warto zatem zgłosić się do dietetyka w przypadku: 

• występowania chorób przewlekłych, tj. cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, niewydolność nerek, choroba Hashimoto (postępowanie żywieniowe jest różne w zależności od zdiagnozowanej jednostki chorobowej); 

• konieczności zastosowania diety eliminacyjnej z powodu alergii lub nietolerancji pokarmowej np. celiakii, nadwrażliwości na gluten, alergii na białka mleka krowiego, nietolerancji laktozy (pomoc w doborze odpowiednich produktów oraz przykładowe przepisy z ich użyciem);  

• dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (przewlekłe zaparcia, wzdęcia, nadmierne gazy jelitowe, zgaga); 

• chorób przewodu pokarmowego (choroba refluksowa przełyku, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, zapalenie błony śluzowej żołądka, zespół rozrostu bakteryjnego, uchyłki jelita grubego, przewlekłe zapalenie trzustki, kamica żółciowa, niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby); 

• niedożywienia (niska lub niezamierzona utrata masy ciała, niedobory pokarmowe); 

• nadwagi (bezpieczna normalizacja masy ciała poprzez edukację żywieniową i spersonalizowane jadłospisy); 

• leczenia z powodu otyłości farmakologicznie lub chirurgicznie (wybór dietetyka w kompleksowym leczeniu otyłości jest tak samo ważny jak wybór lekarza, psychologa czy fizjoterapeuty); 

• zabiegów chirurgicznych na przewodzie pokarmowym np. po usunięciu pęcherzyka żółciowego; 

• uprawiania sportu amatorsko lub zawodowo (żywienie jest dostosowane do uprawianej dyscypliny sportowej i planu treningowego); 

• planowania ciąży, w okresie prenatalnym i w czasie karmienia piersią (zadbanie o stan odżywienia organizmu, cukrzyca ciążowa); 

• pacjentów geriatrycznych (żywienie dostosowane dla wieku starczego z uwzględnieniem jednostek chorobowych, fizjologicznym starzeniem się organizmu, zaleceń po hospitalizacji); 

• leczenia onkologicznego (wsparcie w terapii onkologicznej poprzez odpowiednie żywienie, uwzględnienie żywności specjalnego przeznaczenia medycznego); 

• zaburzeń odżywiania (jadłowstręt psychiczny, żarłoczność psychiczna, zespół jedzenia nocnego, kompulsywne objadanie się); 

• pacjentów pediatrycznych (rozszerzenie diety niemowlaka, alergie pokarmowe, niedobory pokarmowe, nadmierna masa ciała u dziecka); 

• chęci zadbania o swoje zdrowie, zweryfikowania wszelkich informacji żywieniowych, dokonania analizy składu ciała, poproszenia o zbilansowane przepisy lub spersonalizowany jadłospis. 

Jak wygląda pierwsza wizyta u dietetyka? 

W trakcie pierwszej wizyty dietetyk zbiera szczegółowy wywiad zdrowotno-żywieniowy i pyta o: 

• choroby przewlekłe,  

• przyjmowane leki,  

• hospitalizacje,  

• dokumentację medyczną (np. wypis ze szpitala, zalecenia lekarskie),  

• wyniki ostatnich badań laboratoryjnych,  

• choroby występujące w rodzinie,  

• niepokojące objawy,  

• zmiany masy ciała,  

• częstość wypróżnień,  

• dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. 

Następnie specjalista dokonuje analizy składu ciała metodą bioimpedancji elektrycznej i omawia m.in. masę ciała, BMI, zawartość tkanki mięśniowej i tłuszczowej w ciele, nawodnienie organizmu. Dodatkowo może wykonać pomiary antropometryczne tj. wzrost, obwód talii i bioder.  

Na wizycie omawia się również aktualny sposób odżywiania, aktywność ruchową i higienę życia pacjenta. Dietetyk może zebrać wywiad żywieniowy z dnia poprzedniego, poprosić wcześniej o wypełnienie tzn. „dzienniczka żywieniowego”, czy też omówić zebrane fotografie posiłków.  

Dodatkowo pomocny może okazać się wypełniony dzienniczek aktywności fizycznej lub przyniesienie planu treningów (w przypadku sportowców) do prawidłowego oszacowania zapotrzebowania energetycznego organizmu. 

W zależności od tego, jaki charakter ma wizyta, pacjent otrzymuje indywidualne zalecenia. Mogą być przekazane w formie ustnej lub pisemnej (np. wydrukowanych materiałów). Zalecenia mogą zostać wydane już na pierwszej wizycie, ale też na następnej lub być przesłane w formie elektronicznej.  

Jeśli współpraca opiera się na przygotowaniu dla pacjenta spersonalizowanego jadłospisu, wówczas wspólnie omawia się plan żywienia. Dietetyk oszacowuje zapotrzebowanie kaloryczne, na makroskładniki i składniki odżywcze, dobiera produkty i potrawy. Jadłospis powinien być akceptowalny dla pacjenta i możliwy do zrealizowania. Musi uwzględniać m.in. tryb życia, możliwości czasowe, logistyczne i finansowe oraz preferencje smakowe.  

Jak przebiegają kolejne konsultacje dietetyczne? 

Podczas kolejnej wizyty dietetyk przeprowadza z pacjentem wywiad, który ma na celu uzyskanie informacji co do wdrożonych zmian w żywieniu, trudności w ich realizacji oraz występujących dolegliwości. Specjalista dokonuje ponownej analizy składu ciała. Potem wspólnie z pacjentem dostosowuje przygotowany wcześniej plan według wskazówek z wywiadu oraz wyników analizy składu ciała. 

Współpraca z dietetykiem rzadko kiedy sprowadza się do jednej wizyty. W zależności od sytuacji wizyty początkowo mogą odbywać się nawet co dwa tygodnie, następnie raz w miesiącu, raz na trzy miesiące, dwa razy w roku lub kontrolnie raz w roku.  

Żywienie to temat rzeka – zawsze jest coś do omówienia. Kontrolne analizy składu ciała czy badania laboratoryjne pomagają monitorować wyniki sposobu odżywiania się lub stosowania leczenia żywieniowego.  

Pierwsza wizyta u dietetyka – jak się przygotować? 

Pierwszym krokiem jest wybór dietetyka. Tutaj warto zwrócić uwagę na wykształcenie i doświadczenie. Każdy dietetyk ma też swój indywidualnie wypracowany styl pracy. 

Umawiając się na konsultację, warto podać powód, np. przewlekła choroba, chęć poprawy wyników badań, uprawianie sportu.  

Na wizytę należy przygotować:  

• aktualne wyniki badań,  

• dokumentację medyczną (np. wypis ze szpitala lub zalecenia lekarskie),  

• spis wszystkich zażywanych leków i suplementów. 

Jeśli dietetyk o to poprosi, należy przygotować „dzienniczek żywienia” i „dziennik aktywności ruchowej”. Może on być pomocny w przypadku niepokojących dolegliwości ze strony układu pokarmowego lub u pacjentów diabetologicznych, aby omówić zależność poziomu cukru we krwi a spożytym posiłkiem. 

>> Tutaj znajdziesz: PRZYKŁADOWY DZIENNICZEK ŻYWIENIA

Jakie badania zrobić przed wizytą u dietetyka? 

W zależności od zgłaszanego problemu dietetyk może poprosić o przyniesienie wyników badań laboratoryjnych. Podstawowymi badaniami są: 

• morfologia krwi, 

• lipidogram, 

• glukoza na czczo, 

• ferrytyna, 

• parametry tarczycowe: TSH, fT4. 

Jeśli istnieją ku temu wskazania, pacjent może zostać poproszony o zrobienie dodatkowych badań lub wykonanie dalszej diagnostyki u lekarza specjalisty. Tutaj warto zaznaczyć, że to lekarz diagnozuje i prowadzi pacjenta, a dietetyk ściśle współpracuje z jego zaleceniami. 

Przygotowanie do konsultacji dietetycznej – podsumowanie 

Z konsultacji dietetycznej mogą skorzystać zarówno osoby zdrowe, które chcą prawidłowo bilansować swoje posiłki, jak i chore, u których dieta jest elementem leczenia.  

Na wizycie omawia się m.in. stan zdrowia, skład ciała, wyniki badań oraz aktualny sposób żywienia. W zależności od potrzeby dietetyk może edukować pacjenta żywieniowo lub przygotowywać dla niego jadłospisy.  

---

Bibliografia:

1. Zadania zawodowe | Polskie Towarzystwo Dietetyki (ptd.org.pl)  
2. Dietetyk na rynku usług medycznych w Polsce i wybranych krajach (ejournals.eu) 
3. Kodeks etyki | Polskie Towarzystwo Dietetyki (ptd.org.pl) 
4. Wytyczne dotyczące udzielania konsultacji dietetycznych – Ministerstwo Zdrowia – Portal Gov.pl (www.gov.pl) 
5. Ostrowska L., Orywal K., Stefańska E., Diagnostyka laboratoryjna w dietetyce, PZWL, 2024  

Migrena jest chorobą o podłożu genetycznym, a jej przebieg zależy od wielu czynników. Prawidłowa dieta należy do tych czynników, na które mamy wpływ. Niniejszy artykuł ma na celu zobrazowanie, czym jest migrena, jej objawy i przyczyny. Podpowie, jakie postępowanie dietetycznie wspomoże w walce z migreną. Sprawdź, czy istnieje jedna dieta odpowiednia dla wszystkich osób cierpiących na migreny. 

Spis treści:

1. Migrena – objawy i przyczyny. Jak otyłość i wysokie BMI wpływa na występowanie migreny?
2. Otyłość i nieprawidłowy indeks masy ciała (BMI) jako czynnik wpływający na przebieg migreny
3. Migrena a odżywianie – jaki rodzaj diety stosować przy bólach głowy?
4. Jak powinna wyglądać dieta migrenowa – czego unikać?
   • Dieta w migrenie – tyramina
   • Czego nie jeść przy migrenie? Dodatki do żywności
   • Migrena – czego nie jeść i nie pić? Czerwone wino i czekolada a migrena
   • Czego nie jeść przy migrenie? Produkty mrożone
   • Czego jeszcze nie można jeść przy migrenie?
   • Co jeść i pić na migrenę?
   • Węglowodany w diecie w migrenie
   • Dieta migrenowa a nawodnienie organizmu
   • Aktywność fizyczna jako pomoc w walce z migreną
5. Dieta migrenowa – podsumowanie

Migrena – objawy i przyczyny. Jak otyłość i wysokie BMI wpływa na występowanie migreny? 

Migrena objawia się najczęściej jednostronnym bólem głowy. Ból utrzymuje się przez kilka, a nawet kilkanaście godzin. Nie wystarczy wziąć zwykłej tabletki czy pójść na spacer, aby się dotlenić.  

W migrenie drażnią zapachy, razi światło, przeszkadza hałas, czasami pojawiają się zawroty głowy albo mroczki przed oczyma (tzw. migrena z aurą). Bóle migrenowe mają charakter napadowy i nawracający. 

>> Przeczytaj: Migrena: objawy, przyczyny i diagnoza. Jakie badania wykonać? 

Predyspozycje do migreny mogą być dziedziczne, a przyczyny choroby są złożone.  

Do czynników wywołujących bóle migrenowe możemy zaliczyć: 

• otyłość, 

• stres, 

• zaburzenia czy zmiana rytmu snu, 

• zbyt niska podaż płynów, 

• nieregularne i zbyt obfite posiłki,  

• duże przerwy między posiłkami, 

• nadmierna podaż kofeiny i alkoholu,  

• zmiany hormonalne,  

• nadużywanie niektórych leków. 

Otyłość i nieprawidłowy indeks masy ciała (BMI) jako czynnik wpływający na przebieg migreny 

Prawidłowa masa ciała jest czynnikiem, który wpływa na przebieg migreny. Wyniki badań wskazują, że osoby otyłe cierpią na częstsze i bardziej dotkliwe napady migreny. Udowodniono, że wysoki wskaźnik masy ciała (BMI > 30) przyczynia się do przekształcenia migreny epizodycznej w migrenę przewlekłą, kiedy to ból głowy towarzyszy choremu przez większość dni w miesiącu.  

Osoby otyłe są obarczone od 3 do 5 razy wyższym ryzykiem wystąpienia swojej migreny niż osoby z prawidłowym BMI. Ryzyko to wzrasta wraz z ilością nadmiarowych kilogramów.  

Mają na to wpływ następujące mechanizmy: 

• otyłość powoduje podniesienie poziomu czynników zapalnych we krwi, w tym białka stanu zapalnego CGRP, którego znaczenie udowodniono w powstawaniu migreny, 

• nadmiar tkanki tłuszczowej przyczynia się do wzrostu ciśnienia w jamie brzusznej, kanale kręgowym i przestrzeniach płynowych mózgu co prowadzi do rozwoju nadciśnienia śródczaszkowego, które również negatywnie wpływa na bóle głowy, 

• niestety otyłość i migrena są chorobami, które często idą w parze. Powodem może być fakt, że u osób cierpiących na migrenę dochodzi do okresowego rozregulowania funkcji podwzgórza, ta część mózgu odpowiada za apetyt. Praca podwzgórza będzie bardziej rozregulowana, im będzie więcej napadów migreny, co z kolei może prowadzić do wzrostu masy ciała. 

Należy zwrócić uwagę, że otyłości towarzyszyć mogą również takie schorzenia jak: 

• nadciśnienie tętnicze, 

• hipercholesterolemia, 

• insulinooporność, która jest czynnikiem ryzyka cukrzycy. 

Dlatego bardzo ważne w leczeniu pacjenta, u którego ból głowy staje się coraz częstszy i bardziej uciążliwy, jest monitorowanie utrzymania prawidłowej masy ciała oraz indeksu masy ciała BMI. 

Migrena a odżywianie – jaki rodzaj diety stosować przy bólach głowy? 

Niektóre składniki diety mogą prowokować napad migreny. Często spożycie danego produktu spożywczego wywołuje migrenę, ale tylko w przypadku wystąpienia równolegle innego pozażywieniowego czynnika, takiego jak stres czy zmiana ciśnienia.  

Nie ma jednoznacznej listy pokarmów, która mogłaby służyć każdej osobie cierpiącej na migrenę. Nie wszystkie osoby cierpiące na migrenowy ból głowy będą tak samo reagować na określony rodzaj żywności. Wyróżnia się jednak pewne produkty lub grupy produktów, które są najczęściej odpowiedzialne za wywoływanie migreny. 

Najlepszym rodzajem diety u chorych na migrenę jest dieta: 

• niskokaloryczna, 

• uboga w cukry proste, 

• bogata w kwasy omega-3. 

Ograniczenie w codziennej diecie spożycia cukrów prostych i wysoka zawartość kwasów omega-3 przyczynią się do unormowania poziomu czynników zapalnych we krwi. A to będzie sprzyjać zmniejszeniu ilości i intensywności bólów głowy. 

Należy też przyjmować częste i mniejsze posiłki. Optymalnie warto jeść 4-5 posiłków na dobę i spożywać je w podobnych odstępach czasowych, najlepiej co 3-4 godziny. To bardzo ważne, ponieważ spadek glukozy we krwi i związane z nim uczucie głodu sprzyja wyzwoleniu napadów migreny.  

Zawsze spożywamy pierwsze śniadanie, ponieważ dostarcza ono energii i wspomaga pracę mózgu. W przypadku przesunięcia pory posiłku warto mieć przy sobie zdrową przekąskę, taką jak sok warzywny lub świeże warzywa (marchew, kalarepa, rzodkiewka, seler naciowy, papryka).  

Posiłki powinny być komponowane z węglowodanów złożonych, z których glukoza uwalnia się wolniej i przez to dłużej mamy uczucie sytości.  

Ważne jest też regularne i odpowiednie nawadnianie organizmu – wypijamy minimum 1,5-2l płynów na dobę. 

Jak powinna wyglądać dieta migrenowa – czego unikać? 

Istnieje grupa produktów, która może wpływać na występowanie migreny. Jakich produktów unikać przy diecie w migrenie? 

Dieta w migrenie – tyramina 

W zapobieganiu napadom migreny warto zwrócić uwagę na grupę produktów zawierających znaczące ilości tyraminy i ograniczyć lub całkowicie wyeliminować te produkty z diety. Tyramina jest naturalnie występującą aminą, która powstaje z rozkładu białek długo przechowywanej lub fermentującej żywności. Produkty, w których znajdziemy najwięcej tyraminy i które należy wyeliminować, to: 

• sery: Cheddar, Emmentaler, Camembert, Brie, Blue, Mozarella, Parmezan, 

• ryby (marynowane, solone, wędzone),  

• kiełbasy salami, pepperoni,  

• wątroba wołowa (dłużej przechowywana), wątróbka z kurczaka (dłużej przechowywana), pasztety i inne podroby,  

• wywary mięsne (w sosach lub zupach),  

• koncentraty, 

• tofu,  

• sos sojowy,  

• dojrzałe awokado,  

• banany (przejrzałe),  

• figi (z puszki lub przejrzałe),   

• przejrzały bób, 

• czekolada, 

• suplementy z drożdży, ekstrakt drożdżowy.  

Należy pamiętać, że wszystkie spożywane produkty i napoje powinny być świeże i jak najkrócej przechowywane, gdyż wtedy nie dochodzi w nich do wzrostu tyraminy. 

Czego nie jeść przy migrenie? Dodatki do żywności 

Migreny mogą również wywoływać substancje dodawane do żywności. Należy eliminować z diety produkty: 

• z dużą zawartością glutaminianu sodu E0621 może być dodany do produktów takich jak – chipsy, nachosy, krakersy, paluszki, kostki rosołowe, buliony, mieszanki przypraw, dressingi i gotowe dania, 

• z siarczynami,  

• z barwnikami (czerwień koszenilowa) – mogą znajdować się w napojach, cukierkach, wyrobach cukierniczych.  

• zawierające aspartam E-951, czyli słodzik, substancję słodzącą – może znajdować się w produktach typu light, ciastkach, cukierkach bez cukru, gumach do żucia bez zawartości cukru, 

• zawierające azotany i azotyny E-250 i E-252, czyli prawie wszystkie wędliny: szynki, kiełbasy, salami, bekon i parówki. 

Informacje o substancjach dodatkowych w spożywanej żywności znajdują się na etykietach produktów. 

Migrena – czego nie jeść i nie pić? Czerwone wino i czekolada a migrena 

Częste spożywanie alkoholu może wywołać migrenę przewlekłą. Powinno się wyeliminować ze spożycia szczególnie czerwone wino. Natomiast inne rodzaje alkoholu również mogą wywołać migrenę. 

Udowodniono, że jeśli ktoś jest wrażliwy na bóle migrenowe po wypiciu czerwonego wina, to wyższe jest prawdopodobieństwo, że po spożyciu sera, czekolady i owoców cytrusowych, również bóle migrenowe się uaktywnią. 

Czego nie jeść przy migrenie? Produkty mrożone 

Lody oraz zimne napoje czy kostki lodu, mogą aktywować napad migreny. Taka sytuacja może od czasu do czasu przydarzyć się nawet u 50% osób cierpiących na migrenę. Prawdopodobnie powodem wyzwolenia napadu migreny jest wpływ zimna na naczynia krwionośne głowy. Pod wpływem zimna naczynia najpierw się kurczą, a następnie rozkurczają, co może prowadzić do aktywacji bólu głowy. 

Czego jeszcze nie można jeść przy migrenie? 

Spożycie owoców cytrusowych, orzechów czy pestek dyni, słonecznika może spowodować napad migreny. Należy pamiętać, że produkty te zawierają wiele cennych dla zdrowia składników odżywczych. Dlatego przed ich wyeliminowaniem z diety należy poobserwować swój organizm. 

Co jeść i pić na migrenę?  

Trzeba nadmienić, że u różnych osób ból głowy mogą wywoływać inne produkty, spożyte w różnej ilości. Warto więc prowadzić dzienniczek spożywanych potraw i napoi z zaznaczeniem wystąpienia bólu głowy. Pomoże to obserwować reakcje swojego organizmu na niektóre składniki żywności. W razie wystąpienia reakcji bólowych na określony produkt spożywczy, warto dany produkt wyeliminować z diety. 

Węglowodany w diecie w migrenie 

Posiłki powinny zawierać węglowodany złożone, z nich glukoza uwalnia się wolniej, cukry utrzymywane są na odpowiednim poziomie, dłużej odczuwa się uczucie sytości.  

Źródłem węglowodanów złożonych są: 

• produkty zbożowe z pełnego przemiału, zawierające dużo korzystnego dla zdrowia błonnika pokarmowego: pełnoziarniste pieczywo razowe, graham, kasze, razowy makaron, brązowy ryż, 

• warzywa,  

• owoce, 

• nasiona roślin strączkowych. 

Dieta migrenowa a nawodnienie organizmu 

W zapobieganiu atakom migreny bardzo ważne jest odpowiednie, regularne nawodnienie organizmu. Niedostateczna ilość płynów dostarczonych w ciągu doby może prowadzi do odwodnienia organizmu i przyczynić się do wystąpienia ataku migreny.  

Wskazane jest picie minimum 1,5 do 2 litrów płynów na dobę. Należy pamiętać o zwiększeniu ilości płynów przy wysiłku fizycznym. 

Odpowiednią ilość płynów zapewnią: 

• woda niegazowana i gazowana, 

• soki owocowe i warzywne oraz owocowo-warzywne rozcieńczone wodą, 

• napoje mleczne oraz zupy, 

• herbaty owocowe i ziołowe bez dodatku cukru,  

• kawa w małych ilościach, przy czym: 

• nadmiar kofeiny w codziennej diecie jest czynnikiem ryzyka przekształcenia migreny epizodycznej w migrenę przewlekłą, 

•  nagła abstynencja w piciu kawy z dużym prawdopodobieństwem wywoła migrenę. Jest to jedna ze składowych tak zwanej migreny weekendowej. Śpiąc dłużej, pomijamy poranną kawę, co odbija się potem niekorzystnie na funkcjonowaniu naszego organizmu przyzwyczajonego do dawki kofeiny o poranku, na ogół wstajemy już z migreną,  

• kawa ma wiele właściwości prozdrowotnych i nie ma powodu, żeby osoby cierpiące na migrenę rezygnowały z niej całkowicie. Sama kofeina ma działanie przeciwbólowe i z tego względu jest częstym dodatkiem do leków stosowanych w napadzie migreny. 

Aktywność fizyczna jako pomoc w walce z migreną 

Regularna aktywność fizyczna o umiarkowanym natężeniu zmniejsza częstotliwość i intensywność migren poprzez wpływ na regulację ciśnienia. Systematyczna aktywność fizyczna pomaga również radzić sobie ze stresem. Wysiłek fizyczny nie może być zbyt intensywny, gdyż może on wywołać napad migreny. Wprowadzenie aktywności fizycznej u osób mało aktywnych należy przeprowadzać stopniowo. 

Należy pamiętać, że występowaniu migreny sprzyjają nagłe zmiany codziennego rytmu dnia. Może na to wpływać zbyt krótki czy wydłużony sen, dodatkowe obowiązki czy stres. Trzeba zwrócić uwagę na stały rytm snu (zaleca się spać 7-8 godzin na dobę).  

Przed snem warto dobrze wietrzyć pomieszczenia. Dodatkowo można wprowadzić w codzienny rytm dnia techniki antystresowe, np. medytację czy ćwiczenia oddechowe. 

Dieta migrenowa – podsumowanie 

Przy diecie migrenowej bezwzględnie należy: 

• kontrolować swój wskaźnik masy ciała (BMI), utrzymać go w granicach normy, 

• ograniczyć spożycie cukrów prostych, 

• wzbogacić dietę w kwasy omega-3, 

• dbać o odpowiednie nawodnienie organizmu w ciągu dnia,  

• dbać o regularne spożywanie posiłków, 

• regularnie uprawiać aktywność fizyczną, bez przetrenowania organizmu. 

Nie ma żadnych dowodów na to, że dieta eliminacyjna ma pozytywny wpływ na przebieg migreny. Jeśli widzimy, że jakaś potrawa lub produkt spożywczy nam szkodzi i wywołuje wzmożone bóle głowy, staramy się je eliminować lub ograniczać w diecie.  

Aby jednak to stwierdzić, konieczne może być kilkukrotne spożycie danego produktu w odstępach 4-5 dniowych. Specjalistyczna dieta w migrenie może być skuteczna tylko u osób z chorobami takimi jak np. alergie, zespół jelita drażliwego, nietolerancja laktozy czy celiakia, ponieważ choroby współistniejące mogą także wpływać na przebieg i występowanie migreny.  

Co ważne, niektóre leki profilaktyczne stosowane w leczeniu migreny mogą również pomóc w walce z otyłością. Za pomocą leków przeciwmigrenowych można kontrolować część napadów migrenowych, co przyczynia się do normalizacji pracy podwzgórza i związanego z nią apetytu. 

---

Bibliografia:

1. Beuthin J., Veronesi M., Grosberg B., Evans R.W.: Gluten-Free Diet and Migraine. Headache, 2020; 60: 2526–2529; 
2. 2.Bonavita V., De Simone R.: The lesson of chronic migraine. Neurol Sci, 2015; 36 Suppl 1: 101–107; 
3. 3.Razeghi Jahromi S., Ghorbani Z., Martelletti P., Lampl C., Togha M., School of Advanced Studies of the European Headache Federation (EHF-SAS): Association of diet and headache. J Headache Pain, 2019; 20: 106 
4. 4.Scher AI, Stewart WF, Lipton RB. Caffeine as a risk factor for chronic daily headache: a population-based study. Neurology. 2004; 63(11):2022-27. 
5. 5.Ornello, R. et al. Migraine and body mass index categories: a systematic review and meta-analysis of observational studies. J. Headache Pain 16, 2015. 
6. 6.Slavin, M., Bourguignon, J., Jackson, K., & Orciga, M.-A. (2016, July 1). Impact of food components on in vitro calcitonin gene-related peptide secretion — a potential mechanism for dietary influence on migraine. Nutrients,8(7), 406.