Udar mózgu jest z jedną z najczęstszych chorób układu nerwowego prowadzącą do zgonu. Klasyfikuje się na drugim miejscu wśród głównych przyczyn niepełnosprawności u ludzi. W Polsce udar mózgu rozpoznawany jest co roku u kolejnych 60-90 tysięcy osób, częściej występuje u mężczyzn niż u kobiet. Coraz częściej objawy niedokrwienia ośrodkowego układu nerwowego pojawiają się wśród młodych dorosłych, a 10-25% wszystkich udarów rozpoznawanych jest w chwili obecnej u ludzi w wieku 25-49lat. Nie jest rzadkością rozpoznanie udaru mózgu także wśród najmłodszych.

Spis treści:

1. Czym jest udar mózgu?
2. Rodzaje udaru mózgu
3. Przyczyny udaru mózgu – co zwiększa ryzyko?
4. Objawy udaru mózgu – jak je rozpoznać na czas?
5. Pierwsza pomoc przy udarze mózgu – co zrobić przed przyjazdem pogotowia?
6. Skutki udaru mózgu – na co należy się przygotować?

Czym jest udar mózgu?

Udarem mózgu nazywamy stan nagłego zamknięcia naczynia doprowadzającego krew do ośrodkowego układu nerwowego lub innego zaburzenia krążenia, które doprowadzają do miejscowych lub ogólnych zaburzeń funkcji mózgu trwających powyżej 24 godzin.

>> Przeczytaj także: Mózg – budowa, funkcje, działanie ludzkiego mózgu.

Rodzaje udaru mózgu

Ze względu na przyczyny prowadzące do rozwoju choroby, udary dzielimy na:

• niedokrwienne stanowiące od 80 do 85% wszystkich rozpoznań;
• krwotoczne – pozostałe 15 do 20%.

Przyczyny udaru mózgu – co zwiększa ryzyko?

Czynniki ryzyka wyzwalające epizod niedokrwienia ośrodkowego układu nerwowego możemy podzielić na modyfikowalne i niemodyfikowalne.

Do przyczyn niemodyfikowalnych, na które nie mamy do końca wpływu i wobec których nie można zastosować profilaktyki lub leczenia, zalicza się:

• wiek (ryzyko udaru wzrasta powyżej 55. roku życia);
• płeć; (mężczyźni chorują częściej niż kobiety);
• rasa (częściej u przedstawicieli rasy czarnej);
• obciążenie genetyczne: zespół CADASIL, homocystynuria, choroba Fabry’ego etc.;
• choroby autoimmunologiczne, jak np. Zespół Sjögrena czy zespół antyfosfolipidowy;
• trombofilia i inne dziedziczne zaburzenia krzepnięcia np. mutacje genu PAI-1 czy MTHFR

Istnieją także czynniki ryzyka, które można modyfikować.

• nadciśnienie tętnicze – najczęstszy modyfikowalny czynnik ryzyka udaru, jest odpowiedzialny nawet za 50% przypadków udaru mózgu
• migotanie przedsionków (FA) – dla populacji bez migotania przedsionków ryzyko udaru niedokrwiennego w ciągu całego życia wynosi 20-25%, u osób z FA wzrasta aż 5-krotnie;
• inne przyczyny kardiologiczne: choroba niedokrwienna serca, przebyty zawał serca, niedomykalność zastawki mitralnej, przetrwały otwór owalny, kardiomiopatia rozstrzeniowa;
• cukrzyca typu 2;
• zaburzenia gospodarki lipidowej – miażdżyca;
• hiperhomocystynemia – podwyższone stężenie homocysteiny;
• doustna antykoncepcja i hormonalna terapia zastępcza stosowana przez kobiety;
• ciąża;
• infekcje: HIV, naczyniowe powikłania ospy wietrznej, zapalenie wsierdzia;
• przemijające napady niedokrwienne (TIA);
• otyłość.

Do modyfikowalnych czynników ryzyka udaru mózgu należą także elementy niewłaściwego stylu życia:

• palenie papierosów;
• spożywanie alkoholu i innych substancji psychoaktywnych (kokaina, metamfetamina, dopalacze o działaniu psychostymulującym);
• brak aktywności fizycznej, siedzący tryb życia.

Wśród czynników ryzyka wystąpienia udaru należy również wymienić udar już przebyty. Powtórny udar mózgu zdarza się u 6-12% pacjentów w ciągu roku od pierwszego zdarzenia, w w perspektywie 5 lat ryzyko rośnie do około 50%.

W prawie 20-30% przypadków udaru niedokrwiennego u dorosłych konkretna przyczyna jego wystąpienia nie jest znana.

Objawy udaru mózgu – jak je rozpoznać na czas?

W zależności od lokalizacji zaburzeń ukrwienia ośrodkowego układu nerwowego, objawy udaru mózgu mogą wystąpić pod postacią:

• niedowładu lub porażenia połowiczego kończyn;
• zaburzeń mowy;
• zaburzeń czucia (niedoczulica połowy ciała);
• ubytków w polu widzenia;
• ośrodkowego porażenia nerwu twarzowego;
• niedowładu czterokończynowego;
• zaburzeń równowagi;
• zawrotów głowy;
• dwojenia obrazu, oczopląsu;
• silnego bólu głowy z nudnościami i wymiotami.

Pierwsza pomoc przy udarze mózgu – co zrobić przed przyjazdem pogotowia?

Najbardziej charakterystyczne objawy udaru to asymetria twarzy, w tym nagłe opadnięcie kącika ust, niewyraźna mowa, zaburzenia orientacji w czasie i miejscu, a także trudności w rozpoznaniu osób najbliższych. Może im towarzyszyć także krótkotrwała utrata przytomności. Jeśli w naszym otoczeniu znajduje się osoba, która prezentuje któreś z tych dolegliwości, powinniśmy niezwłocznie wezwać zespół ratownictwa medycznego i zabezpieczyć tę osobę do czasu przyjazdu karetki pogotowia.

Wybieramy w telefonie numer 112 lub 999,z bezpośrednim przekierowaniem do najbliższego dyspozytora ratownictwa medycznego. On zbierze wywiad dotyczący zgłoszenia: dane osoby chorej, objawy i czas ich wystąpienia, miejsce, do którego ma dotrzeć zespół ratownictwa medycznego. W czasie oczekiwania na przekazanie pracownikom medycznym osoby chorej, powinniśmy udzielić pomocy przedmedycznej.

Należą do niej następujące czynności:

• zabezpieczenie miejsca, w którym znajduje się osoba z podejrzeniem udaru;
• ułożenie w pozycji leżącej z uniesieniem tułowia na wysokość około 30-40 cm a w przypadku osoby nieprzytomnej- w pozycji bezpiecznej;
• nie podawanie żadnych leków, płynów czy posiłków;
• w przypadku utraty przytomności i braku oddechu- podjęcie czynności resuscytacyjnych;
• pozostanie przy poszkodowanym do momentu przyjazdu pogotowia ratunkowego.

W chwili pojawienia objawów udaru mózgu, dla dalszej skuteczności leczenia i uniknięcia ewentualnych powikłań w związku z utrzymującym się niedokrwieniem ośrodkowego układu nerwowego – kluczowe są pierwsze 3 godziny.

Skutki udaru mózgu – na co należy się przygotować?

Przebycie udaru mózgu, bez względu na jego rozległość i czas trwania, jest stanem wymagającym dalszej wielospecjalistycznej opieki nad osobą wypisaną z oddziału neurologicznego.

Głównymi problemami, z którymi mierzą się chorzy i ich najbliższe otoczenie, jest niepełnosprawność po przebytym udarze i pogorszenie dotychczasowego samodzielnego funkcjonowania.

Zespół otępienny po przebytym udarze to częste powikłanie, pojawiające się po mniej więcej 12 tygodniach od przebytego epizodu niedokrwienia. Innymi jego następstwami mogą być zaburzenia pamięci oraz problemy z tworzeniem wypowiedzi i rozumieniem mowy (afazja językowa). Zmiany w zachowaniu, obniżenie nastroju, wycofanie społeczne i epizody depresyjne to częste problemy ze strony zdrowia psychicznego, z którymi chorzy nie potrafią sobie poradzić po przebyciu udaru.

Sporą część chorych dotykają problemy z powrotem siły mięśniowej – przez długie miesiące potrafią się utrzymywać problemy natury porażennej jednej lub obu kończyn, a także bóle i zaburzenia czucia skórnego w lokalizacji objętej niedokrwieniem.

Efektem przebytego niedokrwienia mózgu mogą być ubytki w polu widzenia i pogorszenie się ostrości wzroku, a także napady padaczkowe.

Im szybciej zostanie wdrożona rehabilitacja i usprawnianie pacjenta po przebytym udarze, tym mniejsze ryzyko utrwalenia się ewentualnych powikłań i większe prawdopodobieństwo przywrócenia pełnej lub chociaż częściowej sprawności sprzed choroby.

Każda osoba zarówno podczas pobytu w oddziale szpitalnym jak i po wypisie do domu, powinna być objęta wielospecjalistyczną opieką, m.in.: neurologa, lekarza rehabilitacji, fizjoterapeutów, terapeutów zajęciowych, psychologów, dietetyków, logopedów, a w razie potrzeby także psychiatrów.

Jeden epizod przebytego udaru jest czynnikiem ryzyka wystąpienia kolejnych epizodów niedokrwienia mózgu w przyszłości, dlatego ważna jest kontynuacja opieki lekarskiej.

Profilaktyka udaru mózgu – jak zapobiegać chorobie?

Tak, jak w przypadku wielu chorób układu krążenia, wystąpieniu niedokrwienia mózgu często możemy uniknąć.

Podstawą postępowania powinien być zdrowy i aktywny tryb życia polegający na zbilansowanej diecie z ograniczeniem przetworzonych potraw i nasyconych tłuszczy, zwiększeniu ilości warzyw i owoców.

W celu ochrony przed zaburzeniami ze strony krążenia mózgowego wskazane jest także:

• leczenie nadciśnienia tętniczego i kontrola ciśnienia (w tym przyjmowanie odpowiednich leków);
• ograniczenie spożycia alkoholu i zerwanie z nałogiem tytoniowym;
• kontrola masy ciała i podejmowanie regularnej aktywności fizycznej;
• kontrola gospodarki węglowodanowej w przypadku rozpoznanej cukrzycy;
• leczenie bezdechów sennych;
• unikanie spożycia substancji psychoaktywnych, jak psychostymulanty (kokaina, metamfetamina, dopalacze).

Do badań diagnostycznych, które warto wykonać i kontrolować w związku z istnieniem chorób przewlekłych, mogących wpłynąć na wystąpienie udaru mózgu zaliczamy m.in.:

• profil lipidowy (cholesterol całkowity, HDL, LDL, trójglicerydy);
• poziom glukozy na czczo i hemoglobiny glikowanej (w przypadku podejrzenia lub rozpoznania cukrzycy typu 2);
• morfologia krwi obwodowej, APTT, INR, fibrynogen;
• badanie USG dopplerowskie tętnic szyjnych;
• badanie USG dopplerowskie żył kończyn dolnych i USG tętnic kończyn dolnych;
• badanie echokardiograficzne serca i naczyń wieńcowych,
• badanie obecności wariantu c.677C>T w genie reduktazy metylenotetrahydrofolianowej.

W ramach profilaktyki wtórnej po przebytym udarze mózgu w leczeniu stosuje się m.in. leki przeciwpłytkowe i przeciwzakrzepowe, które mają na celu chronić chorych przed kolejnymi ewentualnymi epizodami niedokrwiennymi.

Udar mózgu od wielu lat znajduje się w czołówce najczęstszych przyczyn zgonów na całym świecie. W celu uniknięcia trwałego uszczerbku na zdrowiu i wielu powikłań, niezwykle ważne jest szybkie rozpoznanie niepokojących, charakterystycznych dla tej choroby objawów i włączenie właściwego leczenia. Powinno to mieć miejsce w ciągu kluczowych pierwszych 3 godzin od początku ich trwania. Podobnie, jak w przypadku wielu chorób przewlekłych, wystąpieniu udaru możemy zapobiegać między innymi dzięki zdrowej i zbilansowanej diecie, regularnej kontroli ciśnienia tętniczego, poziomu glukozy we krwi i cholesterolu a także unikając spożywania ryzykownych substancji psychoaktywnych.

Bibliografia

1. dostęp online 10.01.2025 https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7409792/pdf/main.pdf
2. dostęp online 11.01.2025 https://www.mp.pl/pacjent/udar/udar-mozgu/136033,udar-mozgu-jak-udzielic-pomocy
3. dostęp online 12.01.2025 https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/stroke/symptoms-causes/syc-20350113
4. Interna Szczeklika 2021, wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków, 2021
5. Mularek-Kubzdela T. Nowości w terapii przeciwkrzepliwej w świetle najnowszych badań i wytycznych ESC, wykład w czasie konferencji NOWOŚCI W CHOROBACH WEWNĘTRZNYCH 2025, online 8.02.2025.
6. https://podyplomie.pl/kardiologia/10106,nadcisnienie-tetnicze-u-chorych-z-udarem-niedokrwiennym-mozgu?srsltid=AfmBOooyM_1RLSyDlDgY0XsAJ0TevkwqEZGlr6DCDZ0wzS5oZCWcUlYa

Choroby prionowe to rzadka, ale niezwykle groźna grupa schorzeń neurodegeneracyjnych prowadzących do rozległych uszkodzeń tkanki mózgowej. Ich wspólnym mianownikiem są priony – białkowe cząsteczki zakaźne. Niestety, obecnie nie są znane metody leczenia chorób prionowych, dlatego po ujawnieniu się objawów w niedługim czasie dochodzi do zgonu. Dowiedz się, jakie choroby wywołują priony i jak je rozpoznać.

Spis treści:

1. Priony: co to jest?
2. Jakie choroby wywołują priony?
   • Choroba Creutzfeldta-Jakoba
   • Śmiertelna bezsenność rodzinna
   • Kuru
   • Choroba Gerstmanna, Sträusslera i Scheinkera
3. Jak często występują choroby prionowe u człowieka?
4. Choroby wywołane przez priony: objawy
5. Rozpoznanie choroby wywołanej przez priony: jak przebiega diagnostyka?
6. Czy można zapobiec zachorowaniu na choroby prionowe?

Priony: co to jest?

Priony to zakaźne cząsteczki białkowe. Powstają z normalnych i niegroźnych białek obecnych w organizmie człowieka lub zwierzęcia na skutek zmiany ich struktury przestrzennej. Obecnie nie jest znany mechanizm, który do tego prowadzi.

W przeciwieństwie do wirusów i bakterii, priony nie zawierają kwasów nukleinowych (DNA lub RNA). Mimo to po zmianie struktury przestrzennej nieprawidłowe cząsteczki białkowe stają się zdolne do przemiany zdrowych białek w podobne do siebie formy, co prowadzi do uszkodzenia tkanek.

Nieprawidłowe białka kumulują się w ośrodkowym układzie nerwowym, prowadząc m.in. do śmierci komórek nerwowych, nieodwracalnych zaburzeń funkcji elektrycznych mózgu, proliferacji astrocytów. W efekcie tkanka mózgowa swoją strukturą zaczyna przypominać gąbkę. Stąd też inna nazwa chorób prionowych – pasażowalne encefalopatie gąbczaste.

Choroby prionowe mogą rozwinąć się na skutek:

• dziedziczenia mutacji DNA w genie kodującym białka prionowe,
• spontanicznego przekształcania się prawidłowych białek w nieprawidłowe,
• przeniesieniu białka prionowego do zdrowego organizmu (np. po przeszczepieniu rogówki, podaniu hormonów pochodzenia ludzkiego, w wyniku transfuzji krwi, na skutek spożycia zakażonego mięsa).

Wspólną cechą chorób wywołanych przez priony jest postępujące pogorszenie stanu zdrowia prowadzące do śmierci.

>> Zobacz także: Choroby rzadkie i ultrarzadkie

Jakie choroby wywołują priony?

Choroby prionowe u człowieka to:

Choroba Creutzfeldta-Jakoba

Choroba Creutzfeldta-Jakoba (CJD) ma kilka postaci:

• sporadyczna CJD – przypadki o nieznanej etiologii (stanowiące 85% zachorowań),
• dziedziczna (rodzinna) CJD – wynik mutacji w genie PRNP,
• jatrogenna CJD – związana z działaniami medycznymi,
• wariant CJD (vCJD) – powiązana z konsumpcją mięsa zakażonego prionami (choroba szalonych krów).

Choroba ta cechuje się nieswoistym obrazem klinicznym , co powoduje trudności diagnostyczne. Rozwija się nawet kilkanaście lat i prowadzi do zgonu w ciągu kilku miesięcy od wystąpienia pierwszych objawów.

>> To może Cię zainteresować: Gorączka zachodniego Nilu – objawy, leczenie, jak można się zarazić?

Śmiertelna bezsenność rodzinna

Śmiertelna bezsenność rodzinna jest genetyczną chorobą prionową. Prowadzi do poważnych zaburzeń snu, takich jak trudności w zasypianiu i całkowity brak regeneracyjnego snu. Chorzy doświadczają postępującej demencji, halucynacji oraz zaburzeń nastroju, funkcji motorycznych i autonomicznych (takich jak m.in. zmiany rytmu serca czy ciśnienia krwi). Objawy ujawniają się między 36. a 62. rokiem życia. Przeżywalność wynosi średnio 18 miesięcy.

Kuru

Choroba opisana u ludów z Nowej Gwinei, których praktyki kanibalistyczne prowadziły do transmisji prionów podczas spożywania mózgów zmarłych. Objawy obejmują drżenia, trudności w chodzeniu, ataksję i postępujące otępienie. Dzięki urzędowemu zakazaniu kanibalizmu w latach 50. XX wieku obecnie nie dochodzi do zachorowań.

>> Przeczytaj także: Wirus Nipah – co warto o nim wiedzieć?

Choroba Gerstmanna, Sträusslera i Scheinkera

Dziedziczna choroba prionowa, charakteryzująca się ataksją, otępieniem i problemami z mówieniem. Objawy rozwijają się powoli, zazwyczaj w średnim wieku. W ciągu 3-8 lat dochodzi do śmiertelnego uszkodzenia mózgu i zgonu.

Natomiast przykłady chorób prionowych u zwierząt to m.in. gąbczasta encefalopatia bydła (potocznie nazywana chorobą szalonych krów), trzęsawka owiec i kóz (scrapie), zakaźna encefalopatia norek.

>> Zobacz także: Najczęstsze choroby odzwierzęce i ich objawy

Jak często występują choroby prionowe u człowieka?

Choroby prionowe występują bardzo rzadko. Najczęstszą z nich jest choroba Creutzfeldta-Jakoba. Jej częstotliwość wynosi 1–1,5 na milion osób. W Polsce w pierwszym półroczu 2024 roku odnotowano 14 przypadków (w analogicznym okresie 2023 roku było ich 26).

Choroby wywołane przez priony: objawy

Objawy chorób prionowych przez bardzo długi czas mogą nie być obecne. Okres inkubacji może wynosić nawet kilka lub kilkanaście lat. Gdy już pojawią się dolegliwości, zazwyczaj choroba postępuje szybko.

Objawy są podobne w większości chorób prionowych. Obejmują głównie zaburzenia neurologiczne i psychiatryczne, takie jak:

• postępujące otępienie,
• zaburzenia ruchowe,
• zaburzenia zachowania,
• zaburzenia nastroju,
• zaburzenia mowy,
• zaburzenia widzenia,
• mimowolne skurcze mięśni,
• drżenia,
• drgawki,
• nadciśnienie tętnicze,
• zaburzenia snu,
• drażliwość.

Objawy chorób prionowych nie są charakterystyczne, co oznacza, że mogą występować również w innych schorzeniach.

>> To może Cię zainteresować: Zespół PANDAS i zespół PANS u dzieci

Rozpoznanie choroby wywołanej przez priony: jak przebiega diagnostyka?

Diagnostyka chorób prionowych opiera się na wywiadzie medycznym, objawach klinicznych oraz badaniach dodatkowych:

• badanie neurologiczne,
• rezonans magnetyczny,
• badanie płynu mózgowo-rdzeniowego,
• elektroencefalografia,
• badania genetyczne,
• badania immunohistochemiczne.

W diagnostyce chorób prionowych można również wykonać biopsję mózgu, jednak metoda ta jest stosowana rzadko.

Czy można zapobiec zachorowaniu na choroby prionowe?

Nie można zapobiec chorobom prionowym wywołanym przez mutacje genetyczne czy spontaniczne przekształcanie się białek. Podejmowane są natomiast działania, które mają na celu ograniczenie ryzyka przeniesienia prionów. Zalicza się do nich m.in. unikanie spożywania potencjalnie zakażonego mięsa, staranną selekcję dawców krwi, stosowanie specjalnych metod sterylizacji narzędzi medycznych.

Choroby prionowe są wywołane przez białka o zmienionej strukturze przestrzennej, które kumulują się w ośrodkowym układzie nerwowym. Mogą być skutkiem mutacji genetycznych, spontanicznych przekształceń białek lub przeniesienia prionów do zdrowego organizmu. Niestety, nie jest znana metoda leczenia. Choroby prionowe u ludzi w każdym przypadku prowadzą do śmierci.

Opieka merytoryczna: lek. Katarzyna Banaszczyk

Bibliografia

1. U. Fiszer, Choroby wywołane przez priony [w:] A. Stępień (red.), Neurologia t. 2, Wydawnictwo Medical Tribune Polska, Warszawa 2014
2. https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/choroby/inne-rodzaje-zakazen/157678,choroby-wywolane-przez-priony (dostęp 15.01.2025)
3. M. Swarowska-Skuza, Choroba Creutzfeldta-Jakoba – opis przypadków klinicznych, Neurologia po Dyplomie 2019
4. B. Madoń i in., Prion diseases: Fatal familial insomnia, Journal of Education, Health and Sport  2021, t. 11(9), s. 29–36
5. A. Wierzbicka, W. Deptuła, Rola układu odpornościowego w patogenezie chorób prionowych, Postepy Hig Med Dosw. (online) 2008, t. 62, s. 166–173
6. Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru NIZP PZH – PIB, Zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce od 1 stycznia do 30 czerwca 2024 r. oraz w porównywalnym okresie 2023 r.