Witaminy z grupy B – objawy niedoboru, rola w organizmie

Witamina B to grupa kilku związków, które pełnią różne funkcje w naszym organizmie. Mimo wspólnego mianownika – wszystkie są witaminami B – ich działanie, objawy niedoborów i źródła w diecie są różne. Ciekawostką jest fakt, iż odkrywcą witaminy B1 – pierwszej z serii – był polski uczony Kazimierz Funk. Jest on również twórcą używanego na całym świecie terminu „witamina” (z łac. vita – życie, amina – związek zawierający grupę NH2). Kazimierz Funk jako pierwszy wysunął hipotezę, iż niedobór niezbędnych do życia substancji śladowych wywołuje choroby, w tym beri-beri, pelagrę, szkorbut czy krzywicę.

A o czym będzie artykuł? Jakie witaminy z grupy B znamy, za co odpowiadają, jakie są objawy niedoboru witamin z grupy B i jak można je uzupełniać.

Spis treści:

1. Witaminy z grupy B – jakie są i za co odpowiadają?
   • Brakujące ogniwa w witaminach z grupy B
2. Jakie są objawy niedoboru witamin z grupy B?
3. U kogo można podejrzewać niedobory witamin z grupy B?
4. Jak sprawdzić niedobór witamin z grupy B? Dlaczego należy zrobić badania?
   • Niedobory witamin z grupy B a niedokrwistość megaloblastyczna
   • Czy można przedawkować witaminy z grupy B?

Witaminy z grupy B – jakie są i za co odpowiadają?

Witaminy z grupy B są związkami rozpuszczalnymi w wodzie. Działają jako koenzymy – czyli związki wpływające na przebieg różnych reakcji chemicznych oraz aktywność enzymów.

Witaminy z grupy B wspierają układ nerwowy, mięśniowy, czerwonokrwinkowy, skórę i włosy. Jednak każda z nich działa na inny układ enzymatyczny i spełnia odrębne funkcje. Dlatego każdą z nich należy opisać osobno.

Na witaminy z grupy B składają się następujące związki:

• Witamina B1 – tiamina – to koenzym trzech kompleksów enzymatycznych, uczestniczących m.in. w przemianie węglowodanów, w cyklu kwasu cytrynowego i metabolizmie aminokwasów leucyny, izoleucyny i waliny. Witamina B1 ma wpływ na prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego, sercowo-naczyniowego i mięśni.

• Witamina B2 – ryboflawina – koenzym wielu enzymów biorących udział w procesach utleniania i redukcji. W praktyce spełnia funkcje istotne dla układu czerwonokrwinkowego (prawidłowa budowa erytrocytów), układu nerwowego, układu odpornościowego, skóry i narządu wzroku (chroniąc przed zaćmą).
• Witamina B3 – niacyna, witamina PP – prekursor dwóch kluczowych dla organizmu związków NAD i NADP, warunkujących prawidłowy przebieg oddychania komórkowego. NAD jest związkiem uczestniczącym w przemianach ponad 400 (!) enzymów i jest to zdecydowanie więcej niż w przypadku jakiejkolwiek innej witaminy.

• Witamina B5 – kwas pantotenowy – składnik i prekursor koenzymu A (CoA), biorący udział w wielu przemianach metabolicznych, warunkuje prawidłowy metabolizm tłuszczów i węglowodanów i jest ściśle powiązany z wytwarzaniem energii. Wpływa na prawidłową pracę układu nerwowego, mięśniowego oraz kory nadnerczy.
• Witamina B6 – pirydoksyna – koenzym 160 reakcji enzymatycznych, uczestniczący w przemianach węglowodanów, białek, tłuszczów i kwasów nukleinowych. Bierze udział we wchłanianiu magnezu w przewodzie pokarmowym, uczestniczy w rozpadzie homocysteiny, w powstawaniu hemoglobiny i funkcjonowaniu krwinek czerwonych, w przemianach tryptofanu do serotoniny. Jej praktyczne znaczenie to prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego, immunologicznego, czerwonokrwinkowego, dba o stan skóry i włosów.
• Witamina B7 – witamina H, biotyna – uczestniczy w syntezie białek, metabolizmie węglowodanów i tłuszczów. Wspomaga funkcje tarczycy, a – dzięki zawartości siarki – skórę i włosy.

• Witamina B9 – kwas foliowy, folacyna – wpływa na metabolizm aminokwasów (seryny, glicyny, metioniny, homocysteiny, histydyny), co przekłada się na prawidłowe funkcjonowanie układu krążenia i obniżanie ryzyka miażdżycy (podwyższony poziom homocysteiny jest czynnikiem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, zachodząca z udziałem kwasu foliowego i witaminy B12 remetylacja homocysteiny jest przemianą gwarantującą obniżenie jej poziomu), prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego i systemu antyoksydacyjnego organizmu człowieka. Kwas foliowy jest również krytycznie ważny dla prawidłowego rozwoju płodu, jego niedobór może skutkować wadami cewy nerwowej.
• Witamina B12 – kobalamina – największa gabarytowo cząsteczka witaminy, zawierająca w swojej budowie atom kobaltu. Niezbędna do prawidłowej pracy układu nerwowego oraz czerwonokrwinkowego. Wraz z kwasem foliowym bierze udział w syntezie DNA, aminokwasów i białek szpiku.

Brakujące ogniwa w witaminach z grupy B

Uważny czytelnik poprzedniego akapitu na pewno zauważył, iż w liście witamin z grupy B brakuje niektórych liczb. Dlaczego? Substancje opisane tymi numerami w chwili odkrycia uważano za witaminy.

Wraz z rozwojem nauki okazało się, iż nie spełniają kryterium bycia witaminą i stąd luki w nazewnictwie. Poniżej kilka przykładów:

• cholina – uważana za witaminę B4,
• inozytol – pierwotnie uznany na witaminę B8,
• kwas paraaminobenzoesowy (pABA lub PABA), składnik kwasu foliowego – w przeszłości znany jako witamina B10,
• witamina B11 – tak bywa również określany kwas foliowy,
• kwas orotowy – witamina B13,
• kwas pangamowy – witamina B15,
• amigdalina – witamina B17.

Jakie są objawy niedoboru witamin z grupy B?

Witaminy z grupy B nie są grupą jednorodną. Niedobory witamin z grupy B mogą objawiać się problemami skórnymi, zaburzeniami ze strony układu nerwowego, pokarmowego lub niedokrwistością. Awitaminozy niektórych witamin są specyficzną przyczyną takich chorób jak beri-beri czy pelagra.

Poniżej opisano, z czym wiąże się niedobór każdej z witamin z grupy B.

• Niedobór tiaminy – witaminy B1 – jej znaczący brak lub niedobór w spożywanych pokarmach wywołuje chorobę beri-beri, nazywaną również polineuritis, czyli zapalenie wielonerwowe. Choroba objawia się zapaleniem nerwów obwodowych, które w początkowej fazie niedoborów objawia się brakiem apetytu, zmęczeniem, zaburzeniami pracy serca, bólami nóg. Pogłębianie się awitaminozy skutkuje utratą masy ciała, wychudzeniem, utratą czucia i w efekcie paraliżem. Obecnie choroba występuje już rzadko, niedobory tiaminy w diecie spotykane są sporadycznie, mogą dotyczyć osób z jej złym wchłanianiem, np. w rezultacie choroby alkoholowej.
• Niedobór ryboflawiny – witaminy B2 – to charakterystyczne symptomy skórne (swędzenie, ogniska zapalne), zmiany w jamie ustnej (zmiany w kącikach ust, „zajady”, pękanie warg, ciemnowiśniowe zabarwienie na języku, zmiany w narządzie wzroku (pieczenie, łzawienie, uczucie piasku pod powiekami, nadwrażliwość na światło), zmiany ze strony układu nerwowego (osłabienie, zmęczenie, zaburzenia nastroju, parestezje kończyn dolnych). Niedobór witaminy B2 wiąże się także z zaburzeniami metabolizmu witaminy B6 i kwasu foliowego oraz sprzyja powstawaniu anemii.

• Niedobór niacyny – witaminy B3 – awitaminoza PP wywołuje pelagrę, chorobę przejawiającą się głównie w postaci zmian skórnych (dermatitis – stan zapalny skóry dotyczący głównie części ciała wystawianych na słońce – objawia się zaczerwienieniem, szorstkością skóry, mogą pojawiać się pęcherze, złuszczanie się naskórka), którym towarzyszy stan zapalny jamy ustnej (nalot na języku, jaskrawoczerwony i błyszczący język), zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego i układu nerwowego (zapalenie nerwów). Pelagra to choroba przewlekła, może występować z okresami nasilania się objawów i remisji, obecnie występuje w biednych krajach Afryki lub Azji. W Europie nie notuje się niedoborów niacyny w diecie, choroba może towarzyszyć schorzeniom powodującym złe wchłanianie witaminy PP.
• Niedobór kwasu pantotenowego – witaminy B5 – występuje bardzo rzadko, ponieważ witamina jest powszechnie dostępna w diecie. Symptomy niedoboru i awitaminozy obserwuje się w krajach uboższych i są to: bóle głowy, bóle brzucha, zmęczenie, osłabienie, mdłości, biegunka, wymioty, parestezje kończyn, drgawki. Mogą się również pojawić zmiany skórne, zaburzenia pracy nadnerczy, zmniejszenie odporności na infekcje.
• Niedobór pirydoksyny – witaminy B6 – skutkuje stanami zapalnymi skóry, przypominającymi łojotokowe zapalenie skóry, podrażnienie języka i błon śluzowych jamy ustnej, poza tym apatia, bezsenność, zaburzenia odporności. Niedobór pirydoksyny to również ryzyko podwyższonego poziomu homocysteiny, a co za tym idzie miażdżycy oraz zaburzenia wchłaniania magnezu.

• Niedobór biotyny – witaminy B7 – zazwyczaj nie powoduje objawów u osób dorosłych, ale może skutkować problemami z włosami (wypadanie, zmniejszony wzrost) i paznokciami.
• Niedobór kwasu foliowego – witaminy B9 – efektem niedoboru kwasu foliowego może być niedokrwistość megaloblastyczna. Niedobór kwasu foliowego u kobiet w ciąży jest niebezpieczny dla płodu.
• Niedobór kobalaminy – witaminy B12 – głęboki niedobór tej witaminy to również niedokrwistość megaloblastyczna, niewielkie niedobory mogą skutkować problemami z pamięcią, bólami i zawrotami głowy, rozdrażnieniem, zaburzeniami węchu i smaku, szumami usznymi, drętwieniem kończyn, mrowieniami.

>> Przeczytaj również: Jak zdiagnozować wczesny niedobór witaminy B12?

U kogo można podejrzewać niedobory witamin z grupy B?

Niedobory witamin z grupy B występują w Polsce bardzo rzadko, ponieważ są to związki powszechnie dostępne w diecie przeciętnego człowieka. Jednak niektóre z nich są obecne wyłącznie w produktach:

• pochodzenia zwierzęcego,
• roślinnych, ale w mniejszych ilościach.

Na niedobór witamin B mogą być narażone osoby na dietach wegetariańskich lub wegańskich.

W pewnych stanach zapotrzebowanie na witaminy z grupy B może wzrastać, np. u kobiet ciężarnych, w czasie laktacji lub przy zwiększonej podaży białka.

Niedobór witamin z grupy B może być również związany z:

• chorobami przewodu pokarmowego i stanami gorszego wchłaniania składników pokarmowych (np. SIBO, celiakią, zespołem jelita drażliwego, nietolerancją pokarmową);
• zażywaniem niektórych leków (np. metforminy, inhibitorów pompy protonowej)
• nadużywaniem alkoholu i paleniem papierosów.

Ostatnia grupa narażona na ich niedobory to osoby starsze, u których maleje zdolność wchłaniania składników odżywczych w przewodzie pokarmowym.

>> Przeczytaj także: Wysoki poziom witaminy B12 a choroby nowotworowe

Jak sprawdzić niedobór witamin z grupy B? Dlaczego należy zrobić badania?

Niedobory witamin z grupy B można sprawdzić przy pomocy badań z krwi lub z moczu. Można także zrobić oznaczenia substancji, które wskazują na wczesny niedobór witamin, nawet w sytuacji, gdy ich poziom we krwi ciągle pozostaje prawidłowy – dotyczy to witaminy B12. Suplementacja witamin z grupy B w przypadku, gdy nie ma niedoborów powoduje, iż organizm musi poradzić sobie z ich nadmiarem i po prostu wydalić, co niepotrzebnie go obciąża.

Niedobory witamin z grupy B a niedokrwistość megaloblastyczna

Innym problemem jest fakt, iż w przypadku niedokrwistości megaloblastycznej – spowodowanej niedoborem witaminy B12 lub kwasu foliowego. Zażywanie jednej z tych witamin maskuje objawy i pozornie poprawia stan pacjenta, ale nie leczy choroby. Skutkuje to opóźnianiem diagnozy i możliwością doprowadzenia do groźnych w skutkach powikłań.

>> Zobacz też: Diagnostyka niedoborów kwasu foliowego. Niedokrwistość megaloblastyczna

Czy można przedawkować witaminy z grupy B?

Wiele osób zażywa suplementy witamin z grupy B, uważając, iż nie można ich przedawkować. Rzeczywiście nie są one toksyczne i w większości nie powodują groźnych w skutkach problemów zdrowotnych. Pomimo tego ich nadmierne dawki mogą powodować zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (bóle brzucha, nudności itp.) i – jak napisano wyżej – muszą zostać wydalone z organizmu.

Witaminy z grupy B to osiem różnych związków, działających poprzez różne mechanizmy. Niedobór tych witamin jest obecnie spotykany u osób ze specyficznymi problemami zdrowotnymi (zaburzenia wchłaniania) lub prowadzących określony styl życia. Najlepszym sposobem uzupełniania niewielkich niedoborów jest zrównoważona dieta. Jeśli mamy wątpliwości, gdzie znaleźć witaminy z grupy B, można zwrócić się po poradę do dietetyka.

Bibliografia

1. Tanaka K, Ao M, Kuwabara A. Insufficiency of B vitamins with its possible clinical implications. J Clin Biochem Nutr. 2020 Jul;67(1):19-25. doi: 10.3164/jcbn.20-56. Epub 2020 Jun 9. PMID: 32801464; PMCID: PMC7417807.
2. D.J. Lanska, Funk Casimir, Encyclopedia of the Neurological Sciences (Second Edition), Academic Press, 2014, Pages 373-374, ISBN 9780123851581, https://doi.org/10.1016/B978-0-12-385157-4.00881-2.
3. Ciborowska H., Rudnicka A., Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015.
4. Gertig H., Przysławski J., Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 201
5. Moszczyński P., Pyć R., Biochemia witamin. Część I – witaminy z grupy B i koenzymy. Wydawnictwo Naukowe PWN, Łódź 1998.