Układ nerwowy to najbardziej złożona struktura w organizmie człowieka. To właśnie dzięki niemu możliwe jest m.in. odbieranie bodźców ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego, przetwarzanie informacji i koordynowanie pracy wszystkich narządów. Od jego prawidłowego funkcjonowania zależy działanie całego ciała. Poznaj budowę i funkcje układu nerwowego człowieka.
Spis treści:
- Budowa układu nerwowego człowieka
- Jak działa współczulny i przywspółczulny układ nerwowy?
- Funkcje układu nerwowego
- Układ nerwowy człowieka – podsumowanie
Budowa układu nerwowego człowieka
Układ nerwowy człowieka dzieli się na dwie główne części, które ściśle ze sobą współpracują:
- ośrodkowy układ nerwowy (OUN) – obejmuje mózgowie i rdzeń kręgowy, stanowiąc główny ośrodek przetwarzania informacji,
- obwodowy układ nerwowy – składa się z nerwów czaszkowych, rdzeniowych oraz zwojów nerwowych, przekazując informacje między OUN a resztą ciała.
Natomiast na obwodowy układ nerwowy składają się jeszcze:
- somatyczny układ nerwowy,
- autonomiczny układ nerwowy.
Podstawową jednostką budującą układ nerwowy człowieka jest neuron (komórka nerwowa), który przetwarza informacje w postaci sygnału elektrycznego. Jest zbudowany z ciała komórki, dendrytów i aksonu. Akson może być otoczony osłonką mielinową, która odpowiada za ochronę oraz szybsze przewodzenie impulsów nerwowych.
Neurony komunikują się ze sobą poprzez synapsy i tworzą sieci neuronowe. Zbiór komórek nerwowych określany jest mianem tkanki nerwowej.
| Niektóre aksony mogą osiągać długość nawet 1 metra. |
Pod względem czynnościowym neurony dzieli się na:
- czuciowe,
- ruchowe,
- pośrednie.
Innymi komórkami budującymi układ nerwowy są komórki glejowe (glej). Mogą pełnić różnorodne funkcje i do tej pory nie udało się poznać ich wszystkich. Wiadomo, że odpowiadają m.in. za odżywianie komórek nerwowych, syntezę enzymów niezbędnych do produkcji neuroprzekaźników, tworzą osłonki mielinowe oraz barierę krew-mózg. Komórki glejowe są mniejsze od neuronów oraz nie posiadają dendrytów i aksonów.
| Komórki glejowe są znacznie liczniejsze niż neurony – w mózgu dorosłego człowieka przypada nawet kilkanaście komórek glejowych na jeden neuron. Dawniej uważano je tylko za „rusztowanie” dla neuronów, ale dziś wiadomo, że pełnią szereg innych funkcji. |
Ośrodkowy układ nerwowy
Ośrodkowy układ nerwowy (OUN) składa się z mózgowia (znajdującego się w jamie czaszki) oraz rdzenia kręgowego (biegnącego w kanale kręgowym). Jest chroniony przez kości czaszki i kręgosłupa, a także przez trzy opony mózgowo-rdzeniowe oraz płyn mózgowo-rdzeniowy.
Ośrodkowy układ nerwowy zbudowany jest z:
- istoty białej,
- istoty szarej.
Istota biała składa się głównie z aksonów (włókien nerwowych), które są otoczone przez osłonkę mielinową. Odpowiada za przewodzenie impulsów nerwowych między różnymi częściami OUN.
Istota szara zawiera głównie ciała komórek nerwowych (neuronów), dendryty oraz włókna nerwowe (bez osłonek mielinowych). To w tej części ośrodkowego układu nerwowego zachodzi przetwarzanie informacji, czyli procesy związane z odbiorem, analizą i przekazywaniem sygnałów nerwowych.
| W mózgowiu istota szara znajduje się na zewnątrz, a istota biała w środku. Natomiast w rdzeniu kręgowym ich ułożenie jest odwrotne. |
Mózgowie dzieli się funkcjonalnie na: mózg, móżdżek i pień mózgu. Anatomicznie wyróżnia się natomiast:
- kresomózgowie,
- międzymózgowie,
- śródmózgowie,
- tyłomózgowie,
- rdzeń przedłużony.
Kresomózgowie tworzą dwie półkule, które dzielą się na płaty:
- czołowy,
- ciemieniowy,
- potyliczny,
- skroniowy.
Na obszarze mózgowia rozpoczynają się nerwy czaszkowe.
| Mózg odpowiada za wyższe czynności nerwowe. Móżdżek kontroluje koordynację ruchową. Natomiast w pniu mózgu znajdują się ośrodki odpowiedzialne za utrzymanie funkcji życiowych. |
Rdzeń kręgowy przewodzi impulsy nerwowe między mózgiem a obwodowym układem nerwowym. Ma długość około 40–45 cm u dorosłego człowieka i jest otoczony przez kręgi kręgosłupa, które chronią go przed uszkodzeniami. Odchodzą od niego parzyste nerwy rdzeniowe. Rdzeń kręgowy kończy się na poziomie I–II kręgu lędźwiowego.
Obwodowy układ nerwowy
Obwodowy układ nerwowy składa się z nerwów czaszkowych i rdzeniowych oraz zwojów nerwowych. Jego funkcją jest przewodzenie impulsów nerwowych z narządów zmysłów do ośrodkowego układu nerwowego i odwrotnie – z OUN do efektorów, takich jak m.in. mięśnie i gruczoły.
Somatyczny układ nerwowy
Układ somatyczny umożliwia świadomą kontrolę nad ruchem i odpowiada za odbiór bodźców czuciowych. Dzieli się na:
- ruchowy (piramidowy i pozapiramidowy),
- czuciowy.
Neurony czuciowe (aferentne) dostarczają informacji o bodźcach dotykowych, temperaturze, bólu i wibracjach, natomiast neurony ruchowe (eferentne) wysyłają sygnały do mięśni szkieletowych.
| Układ piramidowy kontroluje ruchy dowolne. Natomiast układ pozapiramidowy jest odpowiedzialny za tworzenie automatyzmów ruchowych (wykonywanie czynności, które wymagają mniej świadomej kontroli) oraz regulowanie postawy ciała i napięcia mięśni. |
Autonomiczny układ nerwowy
Autonomiczny układ nerwowy zaopatruje mięśnie gładkie, mięsień sercowy i gruczoły. Działa niezależnie od woli i steruje podstawowymi procesami życiowymi – m.in. rytmem serca, trawieniem, wydzielaniem hormonów, gospodarką cieplną organizmu czy ciśnieniem krwi.
Autonomiczny układ nerwowy dzieli się na:
- układ współczulny,
- układ przywspółczulny.
Jak działa współczulny i przywspółczulny układ nerwowy?
Układ współczulny dominuje w sytuacjach stresowych i nagłych, w których organizm musi szybko zareagować. Powoduje wzrost ciśnienia krwi, rozszerzenie oskrzeli i źrenic, zwiększenie siły skurczów mięśni oraz zahamowanie funkcji trawiennych. To on odpowiada za klasyczną reakcję „walcz albo uciekaj”.
Natomiast układ przywspółczulny jest aktywowany w czasie odpoczynku, snu i regeneracji. Spowalnia czynności serca, powoduje spadek ciśnienia krwi, pobudza wydzielanie śliny i enzymów trawiennych, aktywuje perystaltykę jelit.
| Wszystkie narządy wewnętrzne są unerwione jednocześnie przez układ współczulny i przywspółczulny. Działają one antagonistycznie, czyli przeciwstawnie, aby utrzymać równowagę organizmu. |
Zaburzenia równowagi między aktywnością układu współczulnego i przywspółczulnego mogą prowadzić do rozwoju wielu chorób – m.in. nadciśnienia tętniczego czy zaburzeń rytmu serca.
Funkcje układu nerwowego
Podstawowe funkcje układu nerwowego człowieka to:
- odbiór informacji (bodźców) ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego,
- przetwarzanie i zapamiętywanie informacji,
- wysyłanie odpowiedzi do efektorów.
| Komórki nerwowe mogą odbierać bodźce na dwa sposoby: za pomocą zakończeń swoich włókien nerwowych lub poprzez komórki zmysłowe. Oba te mechanizmy nazywane są receptorami. Wyróżnia się eksteroreceptory (odbieranie bodźców ze środowiska zewnętrznego), interoreceptory (odbieranie bodźców z narządów wewnętrznych), proprioreceptory (odbieranie bodźców z narządu ruchu), telereceptory (odbieranie bodźców na odległość np. poprzez zmysł wzroku). |
Układ nerwowy odpowiada również za bardziej złożone funkcje. Są to m.in.:
- utrzymanie homeostazy (m.in. regulacja temperatury ciała, pH krwi, poziomu glukozy),
- regulacja funkcji życiowych (m.in. oddychanie, praca serca),
- procesy poznawcze (m.in. myślenie, pamięć, uczenie się, podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów, wyobraźnia),
- odbiór i przetwarzanie bodźców zmysłowych (w tym wzrokowych, słuchowych, dotykowych),
- regulacja emocji i zachowań,
- kontrola ruchów dobrowolnych i odruchów bezwarunkowych,
- kontrola ekspresji mowy.
Warto zaznaczyć, że każda z tych funkcji jest realizowana przez określone struktury układu nerwowego, których działanie jest ze sobą ściśle zintegrowane.
>> Zobacz także: Zapalenie opon mózgowych – rodzaje, objawy, przyczyny, badania
Układ nerwowy człowieka – podsumowanie
- Układ nerwowy człowieka dzieli się na ośrodkowy (OUN) i obwodowy.
- Ośrodkowy układ nerwowy obejmuje mózgowie i rdzeń kręgowy, pełni funkcje nadrzędne w zakresie przetwarzania informacji.
- Obwodowy układ nerwowy zbudowany jest z nerwów i zwojów nerwowych, które przekazują sygnały między ośrodkowym układem nerwowym a resztą ciała.
- Obwodowy układ nerwowy dzieli się na somatyczny (zależny od woli) i autonomiczny (niezależny od woli).
- Główną funkcją układu nerwowego jest odbieranie bodźców, przetwarzanie ich i wysyłanie odpowiedzi do efektorów.
Opieka merytoryczna: lek. Katarzyna Ciepłucha
Bibliografia
- L. Borodulin-Nadzieja, Fizjologia człowieka. Podręcznik dla studentów licencjatów medycznych, Górnicki Wydawnictwo Medyczne, Wrocław 2005
- W. Sylwanowicz, A. Michajlik, W. Ramotowski, Anatomia i fizjologia człowieka. Podręcznik dla średnich szkół medycznych, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich PZWL
- M. Maszczyk i in., Rola komórek glejowych w chorobach neurodegeneracyjnych. Część I. Charakterystyka i funkcje fizjologiczne, Farmacja Polska 2021, vol. 77, s. 745–751
- A. Bochenek, M. Reicher, Anatomia człowieka. Repetytorium, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa, 2014
