Czym są substancje psychoaktywne?
Środki psychoaktywne są związkami chemicznymi lub ich mieszaninami, które mają zazwyczaj bezpośredni wpływ na funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego. Efektem tego są zmiany postrzegania, nastroju, świadomości, procesów poznawczych oraz zachowania.
Nadużywanie środków psychoaktywnych przez ludzi ma długą historię, sięgającą czasów prehistorycznych. Już tysiące lat przed naszą erą np. Sumerowie stosowali pewne alkaloidy i środki psychodysleptyczne, w celu wywołania stanów podniecenia oraz halucynacji. Z tego względu trudno jest mówić o „narkomanii” lub uzależnieniu od substancji podawanych do organizmu z zewnątrz jako o zjawisku związanym ze współczesną cywilizacją.
Rodzaje substancji psychoaktywnych
Spośród najczęściej stosowanych rodzajów substancji psychoaktywnych ze względu na działanie można wyróżnić:
1. Środki psychoaktywne o działaniu stymulującym (stymulanty)
Amfetamina i pochodne
Te substancje psychoaktywne działają pobudzająco na korę mózgową poprzez zwiększenie wydzielania noradrenaliny, dopaminy oraz serotoniny w tkance nerwowej.
Po krótkim czasie od podania powodują silne pobudzenie, trwające do kilkunastu godzin.
Po zaprzestaniu działania środka psychoaktywnego występuje tzw. „efekt z odbicia”, charakteryzujący się spadkiem kondycji fizycznej i psychicznej, stanem wyczerpania i sennością, obniżeniem nastroju, spadkiem poczucia własnej wartości, obniżeniem napięcia mięśniowego, oraz spowolnieniem psychoruchowym.
Kokaina i pochodne
Kokaina jest alkaloidem zawartym w liściach Erythroxylon coca, wyodrębnionym przez ekstrakcję. Jest rozpowszechniana głównie w postaci krystalicznego białego proszku (chlorowodorku kokainy).
Działa silnie pobudzająco, ale znacznie krócej niż amfetamina. Wykazuje działanie miejscowo znieczulające, zwęża naczynia krwionośne, poraża zakończenia nerwów czuciowych i strefę hamowania ośrodkowego układu nerwowego, powoduje ogólne pobudzenie z euforią oraz stan nadaktywności.
Crack jest 20-30 razy silniejszy niż chlorowodorek kokainy. Substancja czynna dociera do mózgu w ciągu zaledwie ok. 7 sekund, powodując przypływ euforii trwający do 20 min.
2. Środki psychoaktywne o działaniu depresyjnym (depresanty)
Opiaty
Grupa związków fenantrenowych otrzymywanych z soku mlecznego niedojrzałych torebek maku lekarskiego (Papaver somniferum), zwanego opium.
Do najczęściej stosowanych w celach narkotycznych związków pozyskiwanych z opium należą morfina, etylomorfina, hydrokodon, hydromorfon, kodeina, oksykodon, leworfanol i tebaina.
Benzodiazepiny
Są to środki wykazujące działanie uspokajające, przeciwlękowe, nasenne, przeciwdrgawkowe i miorelaksacyjne.
Charakteryzują się stosunkowo małą toksycznością, a śmierć z powodu przypadkowego przedawkowania należy do rzadkości.
Wszystkie benzodiazepiny mogą powodować uzależnienie psychiczne i fizyczne oraz rozwój tolerancji.
Nagłe odstawienie tych substancji psychoaktywnych w przypadku uzależnienia fizycznego bywa groźne dla życia.
3. Środki psychoaktywne o działaniu halucynogennym (halucunogeny)
Środki halucynogenne (psychozomimetyki, psychodysleptyki) wykazują działanie na sferę psychiczną ośrodkowego układu nerwowego, powodując zmianę nastroju, pobudzenie ruchowe, halucynacje.
Środki halucynogenne powodują zależność psychiczną, nieznacznie zwiększoną tolerancję, bez objawów abstynencji i zależności fizycznej. Powszechnie są uznawane za związki prowadzące do przyzwyczajenia, lecz nie do nałogu.
Środki halucynogenne zazwyczaj są izolowane z surowców roślinnych i pewnych gatunków grzybów, coraz częściej jednak pozyskuje się je na drodze syntezy chemicznej.
LSD
Lizergid (dietyloamid kwasu D-lizergowego, LSD) – otrzymywany jest w wyniku półsyntezy z kwasu lizergowego występującego w sporyszu. W nielegalnym handlu znajduje się w różnych postaciach, często jest rozłożony i zafałszowany lub zmieszany z innymi środkami odurzającymi.
LSD powoduje szereg zaburzeń psychicznych, charakteryzujących się pobudzeniem, zmianami nastroju, euforią, depresją oraz bardzo często uczuciem panicznego lęku. Jest przyczyną powstawania halucynacji wzrokowych, smakowych, słuchowych, jak również dotykowych, często połączonych z dezorientacją w czasie i przestrzeni oraz ze zmianą osobowości (depersonifikacja).
Poza uzależnieniem psychicznym nie opisano zmian somatycznych ani objawów abstynencji.
Meskalina
Meskalina (3,4,5-trimetoksyfenyloetyloamina) jest alkaloidem najczęściej izolowanym z meksykańskiego kaktusa (Lophophora williamsii), który w Meksyku i USA nosi nazwę peyotlu.
Meskalinę najczęściej zażywa się w postaci wysuszonych lub sproszkowanych pędów kaktusa.
Po 1-2 godzin od zażycia meskaliny pojawiają się długo trwające odurzenie, zwiększona wrażliwość zmysłowa, zniekształcenie odbioru wrażeń, dezorientacja w czasie oraz halucynacje wszystkich zmysłów (synestezja).
Może wystąpić również rozdwojenie jaźni z pozbawieniem osobowości. Do objawów wyraźnie toksycznych należy apatia, ból głowy, bradykardia i spłycenie oddechu. Objawy te nasilają się po ustąpieniu halucynacji wywołanych tą substancją psychoaktywną, czyli po 4-5 godzinach.
Psylocyna
Alkaloid indolowy izolowany z wielu gatunków grzybów z rodzaju Psilocybe. Na nielegalnym rynku substancja ta znajduje się głównie w postaci krystalicznego proszku lub roztworów. Działa słabiej od LSD, a w dawkach 5-10 mg powoduje zmianę nastroju, euforię, rozkojarzenie oraz halucynacje, głównie wzrokowe. Objawy ustępują po kilku godzinach. Zażywanie psylocyny prowadzi do przyzwyczajenia, lecz nie do nałogu.
Psylocybina
Bardzo rzadki alkaloid indolowy z obecnym w cząsteczce atomem fosforu. Występuje w grzybach z rodzaju Psilocybe, działa podobnie jak psylocyna i LSD, wywołuje przeważnie barwne halucynacje. W organizmie psylocybina ulega przemianie do psylocyny.
Wykrywanie środków psychoaktywnych w organizmie
Skrining substancji psychoaktywnych to metoda polegająca na szybkim wykrywaniu i identyfikacji leków oraz substancji psychoaktywnych. Istotą screeningu zwykle nie jest ilościowe oznaczenie substancji, a wykazanie jej obecności w materiale biologicznym (surowicy, moczu, włosach, płynach z jamy ustnej itd.), na najwyższym poziomie czułości i selektywności.
W toksykologii analiza skriningowa materiału biologicznego często bywa pierwszym krokiem do postawienia prawidłowej diagnozy i wyleczenia osoby zatrutej. Znalazła zastosowanie w przypadku osób nieprzytomnych, u których występuje podejrzenie zatrucia np. alkoholem metylowym, glikolem etylenowym, lekami i substancjami psychoaktywnymi, jak również związkami nieorganicznymi.
Badania skriningowe substancji psychoaktywnych są najczęściej wykonywanym rodzajem analiz u pracowników wykonujących zawody związane z obsługą maszyn tj.: maszyniści, marynarze, piloci, kierowcy, w ośrodkach resocjalizacji, socjoterapii czy w ośrodkach leczenia uzależnień.
W Polsce diagnostyka zatruć środkami psychoaktywnymi w głównej mierze opiera się na metodach immunoenzymatycznych, takich jak: EMIT, FPIA, KIMS, CEDIA, immunochromatografia (szybkie testy kasetowe lub paskowe). Szybkie testy powszechnie stosowane są zarówno w wielu laboratoriach diagnostycznych, jak i poza nimi. Zwykle podkreśla się ich zalety, do których bez wątpienia należą: niski koszt, krótki czas oczekiwania na wynik, brak konieczności zakupu kosztownej aparatury, prostota wykonania, prosta ocena wizualna wyniku, jednak zdecydowanie mniej uwagi zwraca się na wady wspomnianych metod, do których należą: znacznie ograniczona czułość w odniesieniu do metod referencyjnych, brak 100% specyficzności, będących częstą przyczyną uzyskania zafałszowanych wyników oraz fakt, iż testy te zawsze ukierunkowane są na wykrywanie grup związków, a nie poszczególnych substancji psychoaktywnych, w tym narkotyków.
Dla bezpieczeństwa wszystkie wyniki dodatnie i wątpliwe, uzyskane za pośrednictwem testów paskowych lub kasetkowych, powinno się potwierdzać metodami referencyjnymi tj. chromatografia gazowa lub cieczowa, z różnymi rodzajami detekcji, w tym tandemowej spektrometrii mas (GC-MS/MS, LC-MS/MS).
Skrining substancji psychoaktywnych w ALAB laboratoria
Podstawowe wyposażenie naszej Pracowni Toksykologii stanowi wysokospecjalistyczna aparatura diagnostyczno-badawcza, wykorzystująca techniki chromatograficzne, również sprzężone ze spektrometrią mas (UHPLC, HPLC, GC, LC-MS/MS, GC-MS/MS, ICP-MS). Dzięki tym wysoce referencyjnym technikom, analiza materiału badanego odbywa się na najwyższym poziomie czułości i selektywności, spełnia wymogi najnowszych światowych standardów, a uzyskane w ten sposób wyniki mieszczą się w najwyższych zakresach wiarygodności.
