Podwyższony poziom kortyzolu wydaje się być problemem naszych czasów. Pośpiech życiowy, stresująca praca, nadmiar bodźców docierających do nas z otoczenia powodują, iż żyjemy w warunkach przewlekłego stresu, co może skutkować podwyższonym poziomem hormonu stresu, czyli kortyzolu. Jakie mogą objawy hiperkortyzolemii, jak można ją zdiagnozować i czy możliwe jest obniżenie poziomu kortyzolu? Zapraszamy do przeczytania artykułu.
Spis treści:
- Co to jest kortyzol?
- Wysoki poziom kortyzolu – przyczyny
- Podwyższony kortyzol – objawy
- Kortyzol badania – wartości referencyjne i ich znaczenie
- Jak obniżyć zbyt wysoki kortyzol?
- Wysoki poziom kortyzolu – podsumowanie
Co to jest kortyzol?
Kortyzol jest podstawowym glikokortykosteroidem u człowieka, wytwarzanym w korze nadnerczy. Jednym z efektów działania kortyzolu jest podwyższanie poziomu glukozy we krwi. W sytuacjach stresowych gwarantuje to prawidłowe działanie układu nerwowego i komórek mózgowych, dla których glukoza jest pokarmem podstawowym. Ponadto kortyzol warunkuje stabilne ciśnienie tętnicze krwi w różnych warunkach fizjologicznych, zabezpieczając przed groźnymi w skutkach spadkami ciśnienia, które mogą prowadzić do wstrząsu i śmierci.
Ze względu na takie działania kortyzol uznawany jest za marker stresu.
>> Więcej o tym jak działa kortyzol w artykule: Kortyzol – hormon stresu
Wysoki poziom kortyzolu – przyczyny
Kortyzol jest hormonem, którego wydzielanie regulowane jest przez kilka mechanizmów.
Neuroendokrynna regulacja wydzielania kortyzolu to:
- rytm dobowy – zależy od ACTH (hormonu wydzielanego przez przysadkę mózgową) – największe jest we wczesnych godzinach porannych, najniższe we późnych godzinach wieczornych, tuż po północy:
- zwiększenie stężenia kortyzolu w odpowiedzi na posiłek – niewielki wzrost poziomu kortyzolu po posiłku jest sytuacją fizjologiczną;
- zwiększenie stężenia kortyzolu po wysiłku fizycznym;
- wzrost stężenia kortyzolu w odpowiedzi na stres – fizjologicznie jest proporcjonalny do siły stresu, zdarza się, iż sekrecja rośnie 10-krotnie.
Wpływ układu immunologicznego na wydzielanie kortyzolu
Wydzielanie kortyzolu może być pobudzone przez interelukinę 1 (IL-1) i interleukinę 6 (IL-6). Obydwie cytokiny są białkami o kluczowym znaczeniu dla procesów zapalnych (powstających w odpowiedzi na antygeny wirusowe, bakteryjne i grzybicze, ale także biorących udział w procesach autoumminologicznych).
Kto jest narażony do podniesienie poziomu kortyzolu?
Podwyższony poziom kortyzolu w badaniach laboratoryjnych może wyrażać się poprzez:
- zwiększenie jego stężenia w godzinach porannych – co można stwierdzić w próbce krwi lub śliny pobieranej rano;
- zaburzenia dobowego rytmu wydzielania kortyzolu – zwiększony poziom kortyzolu obserwuje się w próbkach pobieranych wieczorem (krew lub ślina).
Zaburzenia dobowego rytmu wydzielania kortyzolu są charakterystyczne dla zespołu Cushinga. Są również obserwowane u osób pracujących w nocy i śpiących w ciągu dnia. Ponadto na podniesiony poziom kortyzolu narażone są osoby pozostające pod wpływem przewlekłego stresu, z nadwagą i otyłością, na dietach niskowęglowodanowych. Może być również podwyższony w nadczynności tarczycy.
Podwyższone stężenie kortyzolu może występować u pacjentów zażywających leki hormonalne:
- leki antykoncepcyjne,
- estrogeny,
- kortyzon,
- spironolakton.
Kortyzol rośnie także u osób zażywających amfetaminę.
Podwyższony kortyzol – objawy
Podwyższony poziom kortyzolu daje różnorodne objawy. Mogą to być:
- objawy ogólne – osłabienie, zła tolerancja wysiłku;
- charakterystyczna sylwetka (otyłość centralna, księżycowata twarz, szczupłe ręce i nogi)
- objawy skórne – cienka i skłonna do łatwego siniaczenia się, czerwonosine rozstępy, trądzik, przetłuszczająca się skóra
- hirsutyzm – nadmierne owłosienie u kobiet;
- objawy psychiczne – emocjonalna chwiejność, zaburzenia snu, depresja, euforia;
- objawy ze strony układu krążenia – nadciśnienie tętnicze (link), niewydolność serca, skłonność do zakrzepów;
- zmniejszona tolerancja glukozy, cukrzyca;
- osteoporoza;
- zaburzenia lipidowe;
- infekcje, grzybice, zakażenia oportunistyczne.
Kortyzol badania – wartości referencyjne i ich znaczenie
Badanie poziomu kortyzolu można wykonać we krwi, w moczu, w ślinie. Może to być badanie jednorazowe, a można również zbadać profil dobowy wydzielanego kortyzolu.
Jeden pomiar kortyzolu dokonywany jest najczęściej z krwi i musi to być oznaczenie poranne.
Profil dobowy polega na pobraniu kilku próbek krwi lub śliny, przy czym ważne jest oznaczenie wieczorne, w którym poziom kortyzolu powinien być niższy. Możliwość sprawdzenia profilu dobowego jest o tyle ważna, iż zaburzenia rytmu dziennego i wieczornego często są pierwszą oznaką problemów, zanim pojawią się widoczne objawy kliniczne.
Badanie poziomu kortyzolu w moczu polega na jego oznaczeniu ze zbiórki dobowej.
Wartości referencyjne kortyzolu są ustalane przez laboratorium, dlatego za każdym razem należy sprawdzać na swoim wyniku jakie są normy danej placówki. Ważne jest, aby – jeśli pacjent wykonuje szereg badań, np. w celu monitorowania leczenia – testy były wykonywane w tym samym laboratorium, aby wyniki były wiarygodne, a wyciągane wnioski prawidłowe.
Jak obniżyć zbyt wysoki kortyzol?
Leczenie zespołu Cushinga i obniżanie poziomu kortyzolu zależy do przyczyny choroby i może wymagać połączenia różnych metod leczenia.
Działania wspierające obniżanie poziomu kortyzolu to prowadzenie zdrowego stylu życia, zrównoważona dieta, dbałość o mikrobiotę jelitową, umiejętność rozładowywania stresu i higiena snu.
Doraźnie w obniżaniu poziomu kortyzolu można wspomagać się ziołami i adaptogenami.
Co jeść, aby obniżyć kortyzol?
Podwyższaniu poziomu kortyzolu sprzyja dieta niskowęglowodanowa, chociaż niektóre badania wskazują, iż jest to wpływ krótkotrwały i kortyzol powraca do wartości prawidłowych w dłuższej perspektywie. Podkreśla się jednak, iż diety ograniczające węglowodany mogą wywoływać stres. Jedno z badań dostarcza dowodów na korzyści zdrowotne wynikające ze stosowania pełnowartościowej diety opartej o amerykańskie wytyczne dietetyczne (Dietary Guidelines for Americans), zawierającej 56% węglowodanów, 18% białka i 26% tłuszczu w postaci produktów pełnoziarnistych, niskotłuszczowego nabiału, tłuszczów wielonienasyconych, warzyw i owoców.
Inne badanie dostarcza dowodów, iż obniżenie poziomu kortyzolu możliwe jest przy spożywaniu diety śródziemnomorskiej, a w szczególności tzw. zielonej diety śródziemnomorskiej, która całkowicie wyklucza czerwone i przetworzone mięso stawiając na pokarmy roślinne, produkty pełnoziarniste i świeże. Oba rodzaje diety śródziemnomorskiej zawierają dużo polifenoli, dieta zielona jest dodatkowo wzbogacona zieloną herbatą, koktajlem z rzęsą wodną mankai oraz orzechami. Obniżenie poziomu kortyzolu u osób na diecie śródziemnomorskiej przynosi korzyści w postaci lepszej jakości snu oraz niższych wskaźników odczuwania stresu i niepokoju.
Sól a kortyzol
Zwiększone spożycie soli (sodu) jest czynnikiem podnoszącym poziom krążącego kortyzolu w nocy, natomiast ograniczenie spożycia soli zmniejsza poziom tego hormonu.
Wpływ rytmu posiłków na poziom kortyzolu
Badania dotyczące stylu życia na wpływ kortyzolu obejmowały także interwencje dotyczące czasu spożywania pokarmów. Jeden z przeprowadzonych przeglądów badań dostarczył informacji, iż rytm spożywania posiłków ma wpływ na dobowe wahania poziomu kortyzolu. Pominięcie kolacji wiąże się ze spadkiem wieczornego poziomu tego hormonu i potencjalnie podwyższonym poziomem porannym. I odwrotnie, pomijanie śniadania skutkuje znacznym obniżeniem poziomu porannego kortyzolu.
Joga i medytacja a obniżanie poziomu kortyzolu
Badania wskazują, iż praktykowanie jogi pozwala kontrolować poziom kortyzolu. Testy przeprowadzone na pacjentach z cukrzycą wykazały, iż dodanie powolnego, głębokiego oddychania i medytacji może wspomóc kontrolę glukozy i kortyzolu, a tym samym ma pozytywne znaczenie dla ryzyka powikłań tej choroby.
Inne badanie prowadzone z udziałem studentów przygotowujących się do egzaminów pokazało, iż w grupie praktykującej jogę wzrost kortyzolu w surowicy był istotnie niższy niż w grupie kontrolnej. Studenci praktykujący jogę odczuwali również niższe natężenie stresu.
Rola mikrobioty jelitowej w utrzymywaniu prawidłowego poziomu kortyzolu
Mikrobiota jelitowa ma wpływ na nasze zdrowie psychiczne, prawidłowy skład flory jelit wspomaga dobre funkcjonowanie naszego układu nerwowego.
Okazuje się również, iż tzw. dobre bakterie jelitowe odgrywają ważną rolę w obniżaniu poziomu kortyzolu. Badania wskazują dobroczynny wpływ takich szczepów bakterii jak Lactobacillus plantarum PS128, Lactobacillus rhamnosus czy Lactobacillus fermentum NS9.
Pozytywny wpływ wykazują również galaktooligosacharydy (GOS), czyli błonnik pokarmowy będący pożywką dla bakterii jelitowych.
Zioła i adaptogeny
Zioła i adaptogeny są również badane pod kątem ich pozytywnego wpływu na poziom kortyzolu. Jedną z badanych roślin jest Withania somnifera, czyli ashwagandha. Wykazuje właściwości antystresowe, m.in. poprzez poprawę funkcjonowania układu hormonalnego. Wydaje się, że ashwagandha wpływa na oś podwzgórze-przysadka-nadnercza, dzięki czemu może wpływać na spadek poziomu kortyzolu.
Wysoki poziom kortyzolu – podsumowanie
Podwyższony poziom kortyzolu jest stanem, który wskutek stresującego trybu życia, jest nieodłącznym towarzyszem współczesnego człowieka. Może być również objawem choroby – zespołu Cushinga. W tym ostatnim przypadku obniżanie poziomu kortyzolu jest elementem procesu leczenia, a wybór sposobu postępowania zależy od przyczyny choroby.
Jeśli natomiast podwyższony poziom kortyzolu jest efektem przewlekłego stresu można obniżać kortyzol naturalnymi sposobami. Są to zrównoważona dieta, zwłaszcza śródziemnomorska o wysokiej zawartości polifenoli oraz sposób odżywiania wspomagający dobrostan mikrobioty jelitowej.
Dodatkowe sposoby to praktyka jogi, medytacji i głębokiego oddychania, która tłumi stres, obniża poziom kortyzolu oraz reakcje immunologiczne powstające w odpowiedzi na stres.
Czasowo można się wspomagać zażywając zioła, np. ashwagandhę.
Bibliografia
1. Wiciński M, Fajkiel-Madajczyk A, Kurant Z, Kurant D, Gryczka K, Falkowski M, Wiśniewska M, Słupski M, Ohla J, Zabrzyński J. Can Ashwagandha Benefit the Endocrine System?-A Review. Int J Mol Sci. 2023 Nov 20;24(22):16513. doi: 10.3390/ijms242216513. PMID: 38003702; PMCID: PMC10671406.
2. Thirthalli J, Naveen GH, Rao MG, Varambally S, Christopher R, Gangadhar BN. Cortisol and antidepressant effects of yoga. Indian J Psychiatry. 2013 Jul;55(Suppl 3):S405-8. doi: 10.4103/0019-5545.116315. PMID: 24049209; PMCID: PMC3768222.
3. Areskoug Sandberg E, Duberg A, Lorenzon Fagerberg U, Mörelius E, Särnblad S. Saliva Cortisol in Girls With Functional Abdominal Pain Disorders: A Randomized Controlled Dance and Yoga Intervention. Front Pediatr. 2022 May 12;10:836406. doi: 10.3389/fped.2022.836406. PMID: 35633978; PMCID: PMC9133484.
4. Obaya HE, Abdeen HA, Salem AA, Shehata MA, Aldhahi MI, Muka T, Marques-Sule E, Taha MM, Gaber M, Atef H. Effect of aerobic exercise, slow deep breathing and mindfulness meditation on cortisol and glucose levels in women with type 2 diabetes mellitus: a randomized controlled trial. Front Physiol. 2023 Jul 13;14:1186546. doi: 10.3389/fphys.2023.1186546. PMID: 37520826; PMCID: PMC10373883.
6. Casas I, Nakaki A, Pascal R, Castro-Barquero S, Youssef L, Genero M, Benitez L, Larroya M, Boutet ML, Casu G, Gomez-Gomez A, Pozo OJ, Morilla I, Martínez-Àran A, Vieta E, Gómez-Roig MD, Casas R, Estruch R, Gratacos E, Crispi F, Crovetto F. Effects of a Mediterranean Diet Intervention on Maternal Stress, Well-Being, and Sleep Quality throughout Gestation-The IMPACT-BCN Trial. Nutrients. 2023 May 18;15(10):2362. doi: 10.3390/nu15102362. PMID: 37242244; PMCID: PMC10223296.
8.Alufer L, Tsaban G, Rinott E, Kaplan A, Meir AY, Zelicha H, Ceglarek U, Isermann B, Blüher M, Stumvoll M, Stampfer MJ, Shai I. Long-term green-Mediterranean diet may favor fasting morning cortisol stress hormone; the DIRECT-PLUS clinical trial. Front Endocrinol (Lausanne). 2023 Nov 14;14:1243910. doi: 10.3389/fendo.2023.1243910. PMID: 38034010; PMCID: PMC10682947.
10. Soltani H, Keim NL, Laugero KD. Increasing Dietary Carbohydrate as Part of a Healthy Whole Food Diet Intervention Dampens Eight Week Changes in Salivary Cortisol and Cortisol Responsiveness. Nutrients. 2019 Oct 24;11(11):2563. doi: 10.3390/nu11112563. PMID: 31652899; PMCID: PMC6893582.
11. Foster JA, Rinaman L, Cryan JF. Stress & the gut-brain axis: Regulation by the microbiome. Neurobiol Stress. 2017 Mar 19;7:124-136. doi: 10.1016/j.ynstr.2017.03.001. PMID: 29276734; PMCID: PMC5736941.
12. Wielka Interna, Endokrynologia, pod redakcją Wojciecha Zgliczyńskiego. Medical Tribune Polska, Warszawa 2020. Wydanie II.
