Raport UNICEF „Miejsca i przestrzenie: wpływ środowiska na dobrostan dzieci” alarmuje, że w Polsce ołów zatruwa ponad 260 tysięcy dzieci. W zestawieniu 43 państw Unii Europejskiej i OCCD pokazującym kraje, w których dzieci narażone są na skażenie tym pierwiastkiem, Polska zajmuje dopiero 29 miejsce.
Jaki jest wpływ ołowiu na organizm dziecka? Czy ołów jest szkodliwy? Jakie badania pomagają w ustaleniu, czy u mojego dziecka poziom ołowiu jest przekroczony? Jak chronić dziecko przed szkodliwym wpływem ołowiu?
Spis treści
- Wpływ ołowiu na organizm dziecka
- W jaki sposób ołów dostaje się do organizmu dziecka?
- Badania laboratoryjne w diagnostyce zatrucia ołowiem. Co oznacza wynik?
- Ochrona dziecka przed szkodliwym wpływem ołowiu
Wpływ ołowiu na organizm dziecka
Szkodliwy wpływ ołowiu na organizm człowieka znany jest od dawna (od ponad 2 tys. lat). Wcześniejsze badania epidemiologiczne koncentrowały się na toksycznym działaniu ołowiu, związanym z narażeniem zawodowym na jego wysokie dawki u osób dorosłych. W ciągu ostatnich kilkunastu lat wzrosła świadomość tego, że nawet niskie dawki ołowiu wiążą się z działaniami niepożądanymi, szczególnie u dzieci.
Ołów jest toksyczny dla wszystkich tkanek i narządów – wiąże się to z zaburzeniami homeostazy, transportu jonów, wiązania białek i stresem oksydacyjnym, który wywołuje ołów na poziomie komórkowym. Ołów wykrywany jest praktycznie w całym ciele, najwięcej ołowiu znajdujemy w kościach, jednak odkłada się również w wątrobie, nerkach, mięśniach, skórze, tkance tłuszczowej, płucach, mózgu, naczyniach krwionośnych i tkance łącznej. Z tego powodu skutki zdrowotne związane z wpływem ołowiu na organizm człowieka, w tym przypadku dziecka są zróżnicowane. Oczywiście wpływ ołowiu na organizm dziecka zależy od dawki, którą maluch przyjmuje, jednak należy podkreślić, że dziś wiemy, że nie ma bezpiecznej dawki tego pierwiastka, fizjologicznie nie występuje on w ciele człowieka.
Najwięcej obaw budzi wpływ ołowiu na układ nerwowy dziecka. Dzieje się tak, ponieważ tkanka nerwowa małego człowieka nadal się rozwija. Toksyczny wpływ ołowiu może spowodować ubytki funkcji neurologicznych rzutujące na zdrowie dorosłego człowieka.
Wpływ ołowiu na układ nerwowy dziecka:
- zaburzenie funkcji poznawczych, zmiany nastroju i zachowania, zaburzenia koncentracji, zaburzenia pamięci, które mogą przyczyniać się do problemów z nauką oraz zachowań agresywnych i antyspołecznych. Poza tym zmiana funkcji neuromotorycznych, neuropatie obwodowe, w ciężkich przypadkach encefalopatie.
Efekty hematologiczne:
- obniżenie poziomu hemoglobiny, niedokrwistość, zmniejszona aktywność enzymów w erytrocytach.
Efekty immunologiczne:
- zaburzenia odporności (zarówno humoralnej, jak i komórkowej), zmniejszona odporność na infekcje, częstsze choroby autoimmunologiczne i alergie.
Wpływ na nerki:
- upośledzona funkcja nerek (zmniejszony GFR), białkomocz.
Wpływ na układ oddechowy:
- obserwuje się nadreaktywność oskrzeli, zwiększone ryzyko chorób układu oddechowego (np. astmy).
Wpływ na układ hormonalny:
- badania u dzieci wykazują wpływ ołowiu na czynność tarczycy oraz możliwe opóźnione dojrzewanie płciowe u dziewcząt.
Wpływ na układ mięśniowo-szkieletowy:
- badania wskazują na zmniejszenie masy kostnej, niekorzystny wpływ na zęby i przyzębie.
Układ pokarmowy:
- bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunki lub zaparcia. Kolka jelitowa jest głównym objawem klinicznym ostrego zatrucia ołowiem.
Wpływ na masę ciała:
- niektóre badania wskazują, iż ołów może przyczyniać się do mniejszej masy ciała u dzieci.
W jaki sposób ołów dostaje się do organizmu dziecka?
Najwięcej ołowiu dostaje się do organizmu człowieka drogą pokarmową oraz z powietrza. Niewielka część wchłania się przez skórę.
W Polsce rejonem największego zagrożenia ołowiem jest Śląsk, a województwem z najwyższą liczbą pracowników zatrudnionych w kontakcie z ołowiem jest Dolny Śląsk (np. KGHM), jednak na zatrucie ołowiem mogą być narażone dzieci w całej Polsce. Może być on bowiem obecny w ubraniach, kosmetykach, zabawkach, kredkach, przyborach kuchennych. Ołów zawarty jest także w pigmentach (farby).
Źródłem ołowiu jest także gleba oraz kurz, co jest o tyle ważne, że małe dzieci mają zwyczaj wkładania do buzi rąk, zabawek czy przedmiotów znalezionych na ziemi. W jednym z badań zaobserwowano sezonowe wahania stężenia ołowiu we krwi u dzieci, z trendem wzrostowym latem i wczesną jesienią (Gulson et al. 2008; Johnson and Bretsch 2002; Laidlaw i in. 2005). Ma to związek z faktem, iż w tym okresie dzieci częściej przebywają na dworze i narażone są na ekspozycję ołowiu z pyłów, kurzu, oraz z gleby.
Jeśli chodzi o pokarm, źródłem ołowiu w żywności może być woda pitna, lub np. żywność z puszek. Z powodu jego obecności w glebie (tereny wysoko uprzemysłowione lub ruchliwe drogi) pierwiastek ten kumuluje się w warzywach korzeniowych. Dlatego marchewka, pietruszka, selery czy buraki uprawiane na skażonych glebach mogą zagrażać dzieciom. Dużo ołowiu kumulują w sobie również grzyby, z tego powodu nie powinny się znaleźć w dziecięcej diecie. Ołów z powietrza z kolei może być obecny w warzywach liściastych, np. w sałacie. Źródłem ołowiu w diecie niemowlęcia może być również mleko matki.
Warto wiedzieć, iż u dzieci ołów z żywności wchłaniany jest w ok. 50%, natomiast u osób dorosłych w 10%. Również kumulacja ołowiu w organizmach maluchów jest większa niż u osób dorosłych. Dlatego nie należy podawać dzieciom pokarmów z nieznanych źródeł. W Unii Europejskiej limity najwyższych dopuszczalnych poziomów ołowiu w żywności są rygorystyczne, szczególnie niskie obowiązują w przypadku produktów przeznaczonych dla najmłodszych.
Badania laboratoryjne w diagnostyce zatrucia ołowiem. Co oznacza wynik?
Najczęstszym wskaźnikiem ekspozycji na ołów i miarą pochłoniętej dawki tego pierwiastka jest pomiar jego stężenia we krwi. W związku z faktem, że rośnie świadomość, jak dużym zagrożeniem jest kumulowanie się ołowiu w organizmie dziecka, w październiku 2021 roku w USA wartości referencyjne dla ołowiu u dzieci w wieku od 0 do 5 lat zostały obniżone do 3,5 μg/dl (z poprzedniej wartości 5 μg/dl). U dzieci do 6 roku życia pozostaje wartość do 5 μg/dl. Należy jeszcze raz podkreślić, że nie ma bezpiecznej dawki ołowiu, a badania wskazują, iż nawet niewielkie przekroczenia poziomu ołowiu <5 μg/dl mogą prowadzić do działania toksycznego w układzie nerwowym, krwiotwórczym czy immunologicznym.
Krew do badania pobierana jest z żyły łokciowej (u niemowląt z pięty). Do badania nie trzeba się przygotowywać i nie wymaga ono bycia na czczo. Wynik odzwierciedla aktualne stężenie ołowiu we krwi – im wyższy wynik, tym więcej ołowiu.
Poziom ołowiu można zbadać również w moczu, jednak badanie z tego materiału jest rekomendowane głównie w sytuacji, gdy niemożliwe jest pobranie krwi.
U których dzieci należy wykonywać badania poziomu ołowiu we krwi?
- jako badanie przesiewowe u dzieci w 1., a potem w 2. roku życia (rekomendacje w USA),
- u dzieci w wieku 3-6 lat, które nie były poprzednio badane, a są w grupie ryzyka zwiększonej ekspozycji na ołów,
- u dzieci, u których rodzeństwa lub kolegów (przedszkole, szkoła, sąsiedztwo) stwierdzono podwyższony poziom ołowiu we krwi,
- u dzieci rodziców narażonych na ekspozycję zawodową na ołów,
- u dzieci z terenów uprzemysłowionych, gdzie występuje zwiększona ekspozycja na ołów (w Polsce np. Śląsk),
- u dzieci, u których badanie poziomu ołowiu z opuszki palca wykazało podwyższony poziom ołowiu,
- w celu monitorowania podwyższonego poziomu ołowiu we krwi, przynajmniej do czasu gdy poziom ołowiu utrzymuje się na poziomie wyższym niż 10 μg/dl (rekomendacje USA).
Biorąc pod uwagę fakt, że zgodnie z raportem UNICEF, w Polsce aż 260 tys. dzieci zagrożonych jest toksycznym wpływem ołowiu, w praktyce u każdego dziecka należałoby wykonać to badanie.
Ochrona dziecka przed szkodliwym wpływem ołowiu
Jak można chronić dziecko przed zatruciem ołowiem?
1. Przede wszystkim należy przestrzegać zasad higieny, które pomogą zmniejszyć zanieczyszczenie pyłem, w którym może być zawarty ołów:
- regularnie myć dziecku ręce – zwłaszcza po powrocie z zabawy na świeżym powietrzu i w piaskownicy
- myć zabawki – szczególnie używane do zabawy w piaskownicy
- nie pozwalać na wkładanie do buzi różnych przedmiotów – zabawek, przedmiotów metalowych (klucze, biżuteria)
2. Wykonać badania na obecność ołowiu we krwi u dziecka co najmniej dwukrotnie (w pierwszym i drugim roku życia).
3. Dbać, aby produkty żywnościowe przeznaczone dla dzieci pochodziły z pewnych źródeł.
4. Zapewniać właściwą dietę – menu bogate w wapń i fosfor (np. nabiał) zmniejsza wchłaniania ołowiu w przewodzie pokarmowym. Wyższe poziomy ołowiu we krwi obserwuje się u dzieci z niedoborem żelaza.
5. Jeśli w tym samym domu mieszkają osoby zawodowo narażone na ekspozycję na ołów, należy dbać o to, aby minimalizować ryzyko ekspozycji dzieci i innych członków rodziny:
- ubrania robocze, używane w miejscu pracy przechowywać osobno, z dala od ubrań używanych poza pracą i prać je osobno
- po zakończeniu pracy z ołowiem, przed wyjściem do domu, umyć się pod prysznicem.
