Artykuł został zaktualizowany 19.11.2025 r.
Rak szyjki macicy jest jednym z najgroźniejszych nowotworów kobiecych, jednak jego rozwój jest procesem powolnym i w niemal 100% przypadków można mu zapobiec lub wyleczyć na wczesnym etapie. Nowoczesna profilaktyka opiera się na dwóch filarach: szczepieniach przeciwko wirusowi HPV (profilaktyka pierwotna) oraz regularnych badaniach przesiewowych (profilaktyka wtórna).
| Z tego artykułu dowiesz się m.in.: >> jaką rolę odgrywa wirus brodawczaka ludzkiego (HPV) w rozwoju nowotworu i które typy wirusa stanowią największe zagrożenie, >> czym dokładnie jest szczepionka przeciw HPV, jak działa i kto powinien skorzystać z Powszechnego Programu Szczepień dostępnego w Polsce, >> co to jest test HPV HR i czym różni się nowy schemat profilaktyki od tradycyjnej cytologii, >> po co i jak samodzielnie wykonać domowy test na HPV. |
Spis treści:
- Dlaczego profilaktyka raka szyjki macicy jest ważna?
- Infekcja wirusem HPV jako główny czynnik ryzyka
- Profilaktyka raka szyjki macicy – trzy filary profilaktyki: test HPV, cytologia i szczepienia
- Badania w kierunku HPV – dlaczego test HPV jest obecnie podstawą w profilaktyce raka szyjki macicy?
- Cytologia płynna
- Szczepienia przeciwko wirusowi HPV
- Rak szyjki macicy: badania przesiewowe – aktualne zalecenia
- Domowy, wysyłkowy test na HPV – jak go wykonać?
- Profilaktyka raka szyjki macicy szczepienia i inne badania – sekcja FAQ
Dlaczego profilaktyka raka szyjki macicy jest ważna?
Wdrożenie profilaktyki w postaci szczepień oraz badań przesiewowych ma na celu przede wszystkim zmniejszenie wskaźnika zachorowalności i umieralności kobiet z powodu raka szyjki macicy. Dzięki regularnym badaniom można wykryć i wyleczyć zmiany przedrakowe jeszcze zanim rozwinie się złośliwy nowotwór.
Warto podkreślić, że wirus brodawczaka ludzkiego (HPV) jest przyczyną około 5% wszystkich nowotworów złośliwych na świecie. Dzięki szczepieniom można się uchronić nie tylko przed rakiem szyjki macicy, ale także przed innymi nowotworami związanymi z HPV, takimi jak rak odbytu, sromu, pochwy, prącia czy jamy ustnej i rak gardła.
>> Przeczytaj: Najczęstsze nowotwory u kobiet i mężczyzn
Infekcja wirusem HPV jako główny czynnik ryzyka
Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV, ang. human papillomavirus) odpowiada za niemal wszystkie przypadki rozwoju raka szyjki macicy (99,7%). Zakażenie HPV jest powszechne, a do transmisji dochodzi głównie drogą kontaktów seksualnych.
Większość zakażeń ustępuje samoistnie, jednak przewlekła infekcja wysokoonkogennymi typami wirusa prowadzi do zmian w komórkach, które mogą przekształcić się w nowotwór. Najbardziej rakotwórczym typem jest HPV 16, który dominuje w typach wywołujących raka. Ponadto duży potencjał onkogenny mają również typy 18, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 56, 58 i 59.
>> Może Cię zainteresować: Objawy HPV u kobiet. Przyczyny, diagnostyka i leczenie
Profilaktyka raka szyjki macicy – trzy filary profilaktyki: test HPV, cytologia i szczepienia
Skuteczne obniżenie ryzyka zachorowania na raka szyjki macicy jest możliwe dzięki strategii opartej na trzech kluczowych filarach, które łączą profilaktykę pierwotną i wtórną.
Pierwszym filarem i najskuteczniejszą formą profilaktyki pierwotnej są szczepienia przeciwko wirusowi HPV. Ich celem jest zapobieganie zakażeniu onkogennymi typami wirusa, które są niemal wyłączną przyczyną raka szyjki macicy (w tym typy 16 i 18, odpowiadającymi za ponad 70% przypadków).
Drugi i trzeci filar stanowią profilaktykę wtórną, czyli regularne badania przesiewowe, które pozwalają na wczesne wykrycie zakażenia i/lub zmian przedrakowych, co gwarantuje blisko 100% wyleczalność. Badanie te obejmują test HPV HR oraz cytologię.
Dzięki połączeniu masowych szczepień (zapobieganie przyczynie) z efektywnym skriningiem opartym na teście HPV HR i uzupełniającej cytologii (wczesne wykrywanie skutków), możliwe jest skuteczne zapobieganie rakowi szyjki macicy.
Badania w kierunku HPV – dlaczego test HPV jest obecnie podstawą w profilaktyce raka szyjki macicy?
Rak szyjki macicy w początkowej fazie rozwoju nie wywołuje żadnych objawów. Jak najszybsze wykrycie ma niezwykle istotne znaczenie, ponieważ nowotwór zdiagnozowany we wczesnym stadium jest uleczalny w ponad 99% przypadków. Regularna kontrola, szczególnie w oparciu o nowe, molekularne metody (test HPV HR), jest najskuteczniejszą strategią, aby uniknąć zaawansowanej choroby.
Włączenie testu HPV HR (high-risk) jako badania pierwotnego do nowoczesnych programów skriningowych (w tym Polskiego Programu Profilaktyki Raka Szyjki Macicy) wynika z rozwoju wiedzy o etiologii tego nowotworu oraz przewagi czułości testu molekularnego nad tradycyjną cytologią.
Nowotwór szyjki macicy nie powstaje nagle, lecz jest efektem wieloletniego (ok. 5-10 lat) utrzymywania się zakażenia wirusem HPV. Cytologia wykrywa skutek zakażenia – czyli nieprawidłowe, zmienione komórki, które powstały po zakażeniu. Test HPV wykrywa zaś przyczynę – czyli samą obecność DNA lub RNA wirusa o wysokim ryzyku onkogennym, zanim jeszcze dojdzie do widocznych zmian komórkowych.
Wykrycie to pozwala „wyprzedzić” chorobę o lata. Kluczową kwestią, która przesądziła o zmianie standardów, jest znacznie wyższa czułość testu HPV HR w wykrywaniu klinicznie istotnych zmian przedrakowych w porównaniu do standardowej cytologii.
Negatywny wynik testu HPV HR oznacza bardzo niskie ryzyko rozwoju raka szyjki macicy w ciągu najbliższych 5 lat. Ta wysoka wartość predykcyjna pozwala na bezpieczne wydłużenie czasu między kolejnymi badaniami przesiewowymi (z 3 lat w przypadku cytologii do 5 lat w przypadku testu HPV HR).
| Ważne: W aktualnym schemacie badań profilaktycznych test HPV nie zastępuje całkowicie cytologii, ale określa, kiedy jest ona potrzebna. |
>> Warto przeczytać także: Cytologia + test HPV mogą uratować życie
Cytologia płynna
Mimo wprowadzenia testów HPV jako głównego narzędzia przesiewowego, cytologia pozostaje kluczowym elementem diagnostyki, ewoluując z tradycyjnej formy na szkiełku (klasyczna) do nowocześniejszej cytologii płynnej (LBC, ang. liquid-based cytology).
Badanie cytologiczne polega na ocenie komórek nabłonka pod mikroskopem i pozwala zdiagnozować nieprawidłowości w ich budowie. Wykrycie tych wczesnych zmian (przednowotworowych) pozwala na ich całkowite wyleczenie, co jest celem profilaktyki.
Cytologia LBC różni się od klasycznej cytologii sposobem przygotowania materiału do badania. Wymaz z szyjki macicy pobierany jest za pomocą specjalnej szczoteczki, a następnie zamiast rozmazywania go bezpośrednio na szkiełku (cytologia klasyczna), szczoteczka jest opłukiwana lub umieszczana w pojemniku z płynem konserwującym (cytologia płynna). W laboratorium płyn jest mechanicznie oczyszczany z krwi, śluzu i innych zanieczyszczeń, a komórki są równomiernie rozmieszczane na szkiełku w cienkiej warstwie.
Cytologia LBC zapewnia bardziej reprezentatywny obraz, redukując ryzyko błędu diagnostycznego spowodowanego gęstymi skupiskami komórek lub obecnością zanieczyszczeń.
W aktualnym programie przesiewowym cytologia płynna jest nieoceniona, zwłaszcza w połączeniu z testem HPV HR. Cytologia płynna jest wykonywana automatycznie z tej samej próbki, co test HPV HR w przypadku dodatniego wyniku tego testu. Cytologia pozwala wówczas ocenić, czy obecność wirusa doprowadziła już do widocznych zmian komórkowych. Nieprawidłowy wynik LBC wskazuje na konieczność skierowania pacjentki na kolposkopię i dalszą diagnostykę.
Cytologia LBC może być również stosowana jako samodzielne badanie (choć z mniejszą czułością niż test HPV HR), zwłaszcza w przypadku kobiet, które wciąż korzystają z tradycyjnego, trzyletniego schematu badań.
>> Sprawdź: Wynik cytologii i co dalej? Uproszczona interpretacja wyników
Szczepienia przeciwko wirusowi HPV
Szczepienia są obecnie uznawane za podstawę profilaktyki pierwotnej, ponieważ mają na celu zapobieganie zakażeniu, zanim ono nastąpi. Najskuteczniejsze jest podanie szczepionki przed rozpoczęciem aktywności seksualnej, czyli przed potencjalnym kontaktem z wirusem.
| Warto wiedzieć: Szczepionki przeciwko HPV nie zawierają całego wirusa. Bazują na oczyszczonym białku L1 wirusa, które jest zdolne do samoistnego składania się w tzw. cząstki wirusopodobne (VLP). Chociaż nie zawierają materiału genetycznego wirusa, VLP imitują go, co stymuluje układ odpornościowy do produkcji przeciwciał. |
Obecnie w Polsce stosowane są 2 rodzaje szczepionek:
- 2-walentna, chroniąca przed typami 16 i 18 (odpowiedzialnymi za ponad 70% przypadków raka szyjki macicy),
- 9-walentna o szerszym spektrum ochrony, przeciwko typom 6, 11, 16, 18, 31, 33, 45, 52, 58.
Szczepionka działa poprzez indukowanie wysokiego poziomu przeciwciał u osoby zaszczepionej. Jeśli dojdzie do kontaktu z wirusem, wytworzone przeciwciała uniemożliwią jego wniknięcie do komórek. Dzięki temu nie dojdzie do przewlekłego zakażenia, a w konsekwencji rozwoju zmian przednowotworowych i nowotworu.
Szczepionki przeciw HPV są uważane za bezpieczne i dobrze tolerowane. Najczęściej obserwowane, niepożądane odczyny poszczepienne (NOP) mają łagodny i przemijający charakter. Obejmują one zazwyczaj ból, zaczerwienienie i obrzęk w miejscu wstrzyknięcia, a także zmęczenie, ból głowy i mięśni.
| Ważne: Szczepienie zaleca się rutynowo zarówno dziewczętom, jak i chłopcom. Powszechny Program Szczepień w Polsce obejmuje bezpłatne szczepienia dla osób po ukończeniu 9. roku życia do ukończenia 14. roku życia (schemat 2-dawkowy). W tym przedziale wiekowym szczepienie jest najskuteczniejsze, a odpowiedź poszczepienna najlepsza. Szczepienia są realizowane w placówkach Podstawowej Opieki Zdrowotnej (POZ). |
Należy podkreślić, że szczepienie chłopców jest również ważne, ponieważ zapobiega chorobom związanym z HPV u mężczyzn (np. rak odbytu, prącia, głowy i szyi, a także brodawki narządów płciowych) oraz poprawia odporność zbiorową i chroni partnerki.
Ponadto szczepienie zalecane jest także młodym dorosłym (do 26. roku życia), którzy nie byli wcześniej szczepieni – w tym przypadku zazwyczaj stosuje się schemat 3-dawkowy. Szczepienia powinny rozważyć, także osoby w wieku 27-45 lat, wcześniej niezaszczepione, które mogą odnieść z tego korzyści.
>> Dowiedz się więcej: Szczepienia osób dorosłych – które są zalecane i dlaczego?
Rak szyjki macicy: badania przesiewowe – aktualne zalecenia
Obok szczepień, regularne badania przesiewowe stanowią istotny element profilaktyki, ponieważ pozwalają wykryć zmiany, które rozwinęły się przy braku szczepienia lub zakażenia typem HPV, którego szczepionka nie obejmuje.
W ramach Programu Profilaktyki Raka Szyjki Macicy, dedykowanego kobietom w wieku 25-64 lata, w Polsce wprowadza się nowy, bardziej skuteczny schemat skriningu. Nowy schemat profilaktyki opiera się na dwóch etapach:
- Test HPV HR z genotypowaniem – badanie molekularne wykrywające DNA lub RNA wysokoonkogennych typów wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV HR) w wymazie z szyjki macicy, który stanowi badanie przesiewowe pierwszego rzutu.
- Cytologia płynna (LBC) – wykonywana jest tylko wtedy, gdy wynik testu HPV HR jest dodatni. Co ważne, wykorzystuje się do tego materiał z tego samego pobrania, co oszczędza pacjentce konieczności ponownej wizyty.
Wcześniej podstawowym badaniem była klasyczna cytologia.
| Ważne: Program bezpłatnych badań przesiewowych jest skierowany do kobiet w wieku 25-64 lat. Jeśli poprzednie wyniki były prawidłowe, w przypadku cytologii konwencjonalnej, badanie należy powtarzać co 3 lata. W nowym schemacie badań przesiewowych zakres i częstotliwość zależą od wyników poprzedniego testu HPV HR i/lub cytologii. W przypadku prawidłowego wyniku testu HPV HR badanie należy powtórzyć dopiero za 5 lat. Jeśli wynik testu jest dodatni, z tego samego pobranego materiału wykonuje się dodatkowo cytologię LBC. |
Warto wspomnieć, że kobiety obciążone czynnikami ryzyka (np. zakażone wirusem HIV) powinny wykonywać badania co 12 miesięcy, a pierwsze badanie cytologiczne zaleca się wykonać nie później niż w ciągu trzech lat od rozpoczęcia współżycia.
Domowy, wysyłkowy test na HPV – jak go wykonać?
Domowy test na HPV (tzw. self-sampling) to nowoczesne rozwiązanie, które pozwala kobiecie samodzielnie pobrać materiał do badania w komfortowych warunkach, bez konieczności wizyty u ginekologa czy w punkcie pobrań. Jest to szczególnie cenne dla kobiet, które z różnych powodów unikają regularnych wizyt lekarskich.
Poniżej przedstawiono ogólny protokół wykonania domowego, wysyłkowego testu HPV, przy czym należy zawsze bezwzględnie kierować się szczegółową instrukcją dołączoną przez producenta do zakupionego zestawu.
Przed samodzielnym wykonaniem wymazu trzeba wstrzymać się od stosunków płciowych na 2-3 dni przed planowanym pobraniem. W tym okresie nie należy także stosować żadnych środków dopochwowych (globulek, kremów, irygacji). Na około 12 godzin przed pobraniem wymazu nie należy myć okolic intymnych. Ponadto badanie nie może być wykonane w trakcie menstruacji, jak również podczas ciąży, ani w okresie do trzech miesięcy po porodzie.
Zestaw do domowego pobrania zawiera zazwyczaj sterylny aplikator (wyglądający jak długa patyczek lub szczoteczka), probówkę z płynem konserwującym oraz instrukcję obrazkową.
- Przygotowanie zestawu:
- trzeba umyć ręce, a następnie ostrożnie wyjąć aplikator z opakowania.
- należy zachować szczególną ostrożność, aby nie dotknąć końcówki aplikatora.
- Pozycja do pobrania:
- należy ułożyć się w wygodnej pozycji, ułatwiającej dostęp do pochwy, na przykład tak jak do założenia tamponu (np. na toalecie lub z uniesioną nogą na krawędzi wanny).
- Pobranie i zabezpieczenie próbki:
- końcówkę aplikatora wprowadza się delikatnie do pochwy, na głębokość wskazaną w instrukcji (zazwyczaj jest to około 5 cm).
- aplikator obraca się kilkukrotnie (zazwyczaj 3-5 razy) w celu zebrania komórek ze ścian pochwy,
- po wyjęciu aplikatora, jego końcówkę umieszcza się w probówce z płynem konserwującym, a następnie probówkę zamyka się zgodnie z instrukcją. Takie postępowanie zapewnia stabilność materiału genetycznego.
- Po pobraniu próbki należy niezwłocznie podjąć następujące kroki:
- opisać probówkę (zgodnie z wymaganiami laboratorium, podając np. imię i nazwisko oraz datę pobrania).
- wypełnić wszystkie wymagane dokumenty lub formularze online.
- zapakować probówkę w dołączoną kopertę kurierską lub karton i odesłać do laboratorium. Koszt przesyłki jest zazwyczaj wliczony w cenę testu.
Wysyłkowe testy na HPV, dzięki wysokiej czułości, stanowią przełom w profilaktyce onkologicznej, eliminując bariery logistyczne i psychologiczne oraz znacząco zwiększając dostępność badania przesiewowego dla wszystkich kobiet.
Profilaktyka raka szyjki macicy szczepienia i inne badania – sekcja FAQ
Badania z krwi nie są stosowane w rutynowej profilaktyce raka szyjki macicy. Podstawą profilaktyki jest wymaz z szyjki macicy (test HPV i cytologia). Badania krwi służą głównie do monitorowania leczenia i wykrywania nawrotów choroby u pacjentek, u których rak został już zdiagnozowany (np. antygen raka płaskonabłonkowego SCC).
Profilaktyka raka szyjki macicy jest dwuetapowa. Rozpoczyna się szczepieniem przeciw HPV (profilaktyka pierwotna) już od 9. roku życia. Badania przesiewowe (skrining), oparte na teście HPV HR, rozpoczyna się od 25. roku życia.
Tak, badania przesiewowe są refundowane w ramach Programu Profilaktyki Raka Szyjki Macicy. Program jest skierowany do kobiet w wieku 25-64 lata. Badanie przysługuje bezpłatnie co 3 lata, jeśli poprzednie wyniki były prawidłowe. Kobiety z grup ryzyka (np. zakażone wirusem HIV lub przyjmujące leki immunosupresyjne) mogą wykonywać badanie co 12 miesięcy.
Przygotowanie do badania cytologicznego obejmuje następujące postępowanie:
>> do gabinetu lub punktu ginekologicznego należy zgłosić się nie wcześniej niż 4 dni po miesiączce i nie później niż 4 dni przed kolejną (najlepiej między 10. a 20. dniem cyklu),
>> należy powstrzymać się od stosunków płciowych co najmniej 2 dni przed badaniem,
>> przez 4 dni przed badaniem nie należy stosować żadnych leków dopochwowych ani tamponów.
Tak, jest to zalecane. Zakażenie HPV jest bardzo powszechne (niemal każda aktywnie seksualna osoba zetknie się z nim w życiu) i pomimo iż zwykle ustępuje samoistnie, świadomość zakażenia jest bardzo ważna.
Współczesna profilaktyka raka szyjki macicy oparta na powszechnym programie szczepień oraz nowoczesnych badaniach przesiewowych (test HPV HR i cytologia płynna), pozwala skutecznie chronić kobiety przed rozwojem raka szyjki macicy. Regularne badania profilaktyczne umożliwiają wykrycie zmian we wczesnym stadium i ewentualne wdrożenie skutecznego leczenia.
Piśmiennictwo
- https://pacjent.gov.pl/program-profilaktyczny/profilaktyka-raka-szyjki-macicy (dostęp 5.11.2025),
- https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/hpv/ (dostęp 5.11.2025),
- WestN., BozV., Zanotta N. i in. Human Papillomavirus: An Old New History. Pathogens, 2025, 14(10), 1043,
- WilliamsonA-L. Recent Developments in Human Papillomavirus (HPV) Vaccinology. Viruses, 2023, 15(7), 1440.
