Niedobór żelaza w organizmie – jakie badania zrobić, by go potwierdzić?

Spis treści

1. Wchłanianie żelaza, jego magazynowanie i dystrybucja w organizmie człowieka
2. Parametry ważne w ocenie gospodarki żelazem
3. Niedobór żelaza w organizmie – jakie badania laboratoryjne wykonać?
4. Jak interpretować wyniki badania?
5. Gospodarka żelazem u kobiet

Niedobór żelaza w organizmie to jeden z najczęstszych niedoborów pokarmowych. Jest przyczyną niedokrwistości z niedoboru żelaza (anemia), która objawia się w następujący sposób:

• osłabienie,
• zmęczenie,
• bladość skóry,
• brak łaknienia,
• osłabienie systemu immunologicznego – częste infekcje,
• mniejsza wytrzymałość fizyczna, mniejsza tolerancja wysiłku.

Niestety nie są to objawy charakterystyczne, dlatego diagnoza musi być potwierdzona badaniami laboratoryjnymi. Jakie badania najlepiej wykonać, aby ją potwierdzić? Aby łatwiej uświadomić sobie, które badania są rekomendowane i kiedy, opiszemy krótko, w jaki sposób następuje wchłanianie żelaza, jego magazynowane i dystrybuowanie w naszym organizmie.

Wchłanianie żelaza, jego magazynowanie i dystrybucja w organizmie człowieka

Żelazo jest niezbędnym składnikiem wszystkich organizmów żywych, z wyjątkiem bakterii z rodzaju Lactobacillus i Bacillus. Jego zawartość w organizmie człowieka nie jest duża, wynosi 3,5-5 g. Żelazo wchłania się w dwunastnicy oraz w jelicie cienkim. W typowej diecie mamy ok. 6 mg żelaza / 1 000 kcal, z czego wchłania się od 5-35% w przypadku żelaza hemowego, oraz 2-20% w przypadku żelaza niehemowego, średnio ok. 10%. Wchłanianiu żelaza z diety sprzyja białko zwierzęce, witamina C, kwasy organiczne (kwas jabłkowy, kwas winowy oraz kwas solny – kwaśne pH soku żołądkowego). Wchłanianie żelaza zmniejszają: wapń, cynk, miedź, błonnik, kwas szczawiowy, fosforany, fityniany i białko sojowe.

Po wchłonięciu, żelazo w organizmie jest transportowane we krwi za pomocą białka transportującego – transferyny. Jest to jeden z parametrów gospodarki żelazem, który możemy zbadać, o czym dowiesz się więcej w dalszej części artykułu. Transferyna zawiera ok. 3-7 mg żelaza.

Następnym poziomem gospodarki żelazem są tkanki, gdzie żelazo jest magazynowane i aktywnie wykorzystywane. Są to mięśnie – mioglobina (ok. 300 mg), wątroba – ferrytyna (ok. 1 000 mg) oraz szpik kostny (ok. 300 mg) i krążące erytrocyty (ok. 2 500 mg). Na tym etapie możliwe jest zbadanie poziomu ferrytyny, która jest bardzo dobrym parametrem wskazującym, jak duże mamy magazyny żelaza, oraz parametry czerwonokrwinkowe – szersze omówienie poniżej.

Parametry ważne w ocenie gospodarki żelazem

Dystrybucja i rozmieszczenie żelaza w organizmie człowieka mają wpływ na to, które parametry bierze się pod uwagę, oceniając jego poziom u danego pacjenta. Biorąc pod uwagę fakt, iż żelazo jest jednym z głównych składników hemoglobiny (białka krwinek czerwonych przenoszącego tlen), wskaźniki te można podzielić na dwie grupy:

• parametry dotyczące erytrocytów,
• parametry dotyczące żelaza.

Do wskaźników związanych z krwinkami czerwonymi (erytrocytami) należą badania, które są częścią morfologii krwi:

• liczba erytrocytów – w morfologii widoczna czasem jako RBC  (Red Blood Cells),
• stężenie hemoglobiny – HGB,
• MCV – średnia objętość krwinki czerwonej (Mean Corpuscular Volume),
• MCH – średnia masa hemoglobiny w krwince czerwonej (Mean Corpuscular Hemoglobin Concentration).

Wskaźniki związane z samym żelazem:

• ferrytyna – białko magazynujące żelazo, posiadające zdolność szybkiego uwalniania i wiązania tego pierwiastka. Ocenia się, iż 1 ng.ml ferrytyny to ok. 8 mg zmagazynowanego żelaza. Jest wskaźnikiem wyprzedzającym pojawienie się niedokrwistości,
• transferyna i TIBC – transferyna to białko transportujące żelazo we krwi, natomiast TIBC (Total Iron Binding Capacity) jest wskaźnikiem oznaczającym zdolność wiązania żelaza przez transferynę. Jest to wskaźnik pośrednio wskazujący na ilość tego białka we krwi.

Niedobór żelaza w organizmie – jakie badania laboratoryjne wykonać?

Niedostateczna podaż żelaza w diecie, zaburzenia wchłaniania żelaza lub jego zwiększona utrata (np. przez obfite miesiączki) skutkuje jego niedoborem. Pamiętajmy, iż niedobór żelaza w organizmie i wywołana tym niedokrwistość (anemia) może być objawem poważnych chorób (w tym nowotworów przewodu pokarmowego), dlatego zawsze powinna być ustalona jego przyczyna.

Jak potwierdzić niedobór żelaza w organizmie? Na początku musimy podkreślić, iż nie jest to badanie poziomu żelaza w organizmie, a przynajmniej nie na początkowym etapie niedoboru. Jak wyjaśniliśmy wyżej, organizm człowieka potrafi magazynować żelazo i sięgać po te zapasy w sytuacji, gdy w diecie jest go za mało. Z tego powodu na początkowym etapie niedoborów stężenie żelaza we krwi będzie jeszcze prawidłowe, natomiast obniżony będzie poziom ferrytyny. Inne parametry, np. poziom hemoglobiny, liczba krwinek czerwonych, objętość krwinki czerwonej (MCV) będą prawidłowe (szpik kostny jest nadal w żelazo zabezpieczony), natomiast poziom transferyny może być prawidłowy lub podwyższony (co świadczy o nasilonym transporcie żelaza we krwi).

Jeśli niedobór żelaza w organizmie pogłębia się, stężenie ferrytyny pozostaje niskie, dołączyć może niedobór żelaza oraz transferyny. Na tym etapie parametry czerwonokrwinkowe (liczba erytrocytów oraz objętość krwinki, stężenie hemoglobiny) nadal będą prawidłowe – żelazo kierowane jest do szpiku kostnego, aby zabezpieczyć jego funkcjonowanie. Jest to etap nazywany czasem niedokrwistością utajoną.

Ostatnim etapem niedoboru żelaza w organizmie jest niedokrwistość jawna, gdzie wszystkie parametry gospodarki żelazem są niskie. W wynikach badań laboratoryjnych widoczny jest zarówno niedobór żelaza, niedobór ferrytyny, niedobór transferyny oraz zmniejszone stężenie hemoglobiny.

Jak interpretować wyniki badań?

Należy pamiętać, iż wyniki badań laboratoryjnych muszą być skonsultowane z lekarzem, a ich pełna interpretacja uzupełniona badaniem fizykalnym. Czasem potrzebne będą dodatkowe badania. Poniżej przedstawiamy bardzo uproszczoną, możliwą interpretację wyników badań (ferrytyny i hemoglobiny).

Gospodarka żelazem u kobiet

Kobiety (ze względu na fakt miesiączkowania) są bardziej narażone na występowanie niedoboru żelaza w organizmie oraz niedokrwistości spowodowanej tym niedoborem. Jednak – jak pisaliśmy wyżej – zanim dojdzie do niedokrwistości, parametry gospodarki żelazem przechodzą przez różne etapy, na których poziom ferrytyny i poziom żelaza w organizmie mogą odbiegać od schematu. Czasem dzieje się tak z powodu faktu, iż kobieta suplementuje żelazo, co znajduje odzwierciedlenie z prawidłowym jego poziomie we krwi, ale pozostałe parametry są niewyrównane. Przykłady w tabeli poniżej.