Spis treści
- Kortyzol – co to takiego?
- Stężenie kortyzolu a pora dnia
- Funkcje kortyzolu
- Nieprawidłowe stężenie kortyzolu – konsekwencje
- Badanie kortyzolu
Kortyzol – co to takiego?
Kortyzol jest najważniejszym glikokortykosteroidem syntetyzowanym w korze nadnerczy. Odgrywa szczególnie istotną rolę w życiu codziennym, ponieważ chroni człowieka przed indukowanym stresem spadkiem ciśnienia krwi, mogącym doprowadzić do wstrząsu i śmierci.
Kortyzol krąży we krwi w postaci związanej z białkami. Metabolicznie aktywna, odpowiadająca za efekty działania kortyzolu jest tylko niezwiązana z białkiem frakcja stanowiąca 5-10% puli hormonu znajdującego się w osoczu. Pozostała część jest związana z białkiem wiążącym kortyzol – CBG (75%) i albuminą (15%).
Kortyzol podlega inaktywacji w wątrobie poprzez sprzęganie z innymi substancjami i następnie jest wydalany przez nerki. Około 1% kortyzolu jest wydzielany w formie niezmienionej z moczem. Frakcja ta może być oznaczana w dobowej zbiórce moczu, co umożliwia ocenę ogólnego wydzielania kortyzolu.
Stężenie kortyzolu a pora dnia
Sekrecja kortyzolu charakteryzuje się rytmem dobowym, to znaczy cyklicznie zmiennym wydzielaniem w rytmie 24- godzinnym. Najwyższe stężenie kortyzolu obserwuje się w godzinach porannych, ze szczytem osiąganym koło godziny szóstej rano, potem stężenie kortyzolu obniża się stopniowo w ciągu dnia, najniższe występuje w godzinach późnowieczornych. W ciągu dnia niezależnie od rytmu dobowego, pod wpływem stresu, wysiłku fizycznego lub spożycia posiłku następuje wzrost stężenia kortyzolu.
Funkcje kortyzolu
Wynikiem działania kortyzolu jest:
- zwiększony katabolizm białek,
- zwiększona produkcja białek i węglowodanów w wątrobie,
- większe zużycie kwasów tłuszczowych do produkcji białek,
- wzrost stężenia ciał ketonowych we krwi,
- hamowanie układu immunologicznego łącznie z reakcjami alergicznymi i zapalnymi,
- jest niezbędny dla prawidłowej odpowiedzi organizmu na działanie amin katecholowych,
- adaptacja metaboliczna do czynników stresogennych.
Podczas stresu i wysiłku pobudzenie osi podwzgórze–przysadka–nadnercza, a tym samym zwiększenie wydzielania kortyzolu, powoduje wzrost stężenia glukozy. Kortyzol stabilizuje również glikemię między posiłkami, nie dopuszczając do niedocukrzenia przy dłuższym głodzeniu.
Kortyzol, podobnie jak aldosteron, zwiększa wchłanianie zwrotne sodu i wody w kanalikach nerkowych, a nasila wydalanie jonów potasu. Tak samo działa w gruczołach ślinowych, potowych oraz w przewodzie pokarmowym, zwiększa również filtrację kłębuszkową.
Kortyzol w stężeniach fizjologicznych jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania kości (stymuluje syntezę kolagenu i przyspiesza różnicowanie osteoklastów).
Kortyzol hamuje wydzielanie gonadotropin, hormonu wzrostu i TSH. Zmniejsza konwersję tyroksyny do trijodotyroniny, a zwiększa do izomeru zwanego rewers T3 (rT3), hamuje też wydzielanie insuliny. Poprzez hamowanie syntezy białek wiążących hormony (CBG, SHBG, TBG) zwiększa stężenie wolnych frakcji hormonów w surowicy.
Hamuje proliferację monocytów, a także syntezę interleukin IL-1, IL-2, IL-3 i IL-6, TNF-α, interferonu γ. Zmniejsza liczbę krążących limfocytów, monocytów, eozynofili i bazofili, a zwiększa liczbę neutrofili obecnych w krążeniu obwodowym, hamując jednak ich migrację do tkanek. Wykazuje silne działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne.
Kortyzol ma istotny wpływ na układ sercowo-naczyniowy. Pobudza kurczliwość mięśnia sercowego, dzięki czemu zwiększa się frakcja wyrzutowa serca. Zwiększa też wrażliwość mięśniówki naczyń na katecholaminy i angiotensynę II, czyli substancje kurczące naczynia.
Prawidłowe stężenie kortyzolu wpływa na zachowanie równowagi emocjonalnej, poprawia nastrój i podtrzymuje apetyt.
Nieprawidłowe stężenie kortyzolu – konsekwencje
Kortyzol jest jedynym hormonem, który odpowiada za utrzymanie ujemnego sprzężenia zwrotnego syntezy ACTH. Każdy niedobór kortyzolu powoduje zmniejszenie zwrotnego hamowania sekrecji ACTH, co w konsekwencji powoduje zaburzenia w syntezie gliko- i mineralokortykosteroidów oraz androgenów. Gruczoły nadnerczowe pod wpływem troficznego wydzielania ACTH ulegają powiększeniu. Przerośnięta kora nadnerczy wydziela nadmiar androgenów, co prowadzi do rozwoju zespołu nadnerczowo-płciowego (wrodzony przerost nadnerczy).
Hipokortyzolemia – niedobór kortyzolu
Niedoczynność kory nadnerczy obejmuje całą korę. Dochodzi jednocześnie do niedoboru mineralokortykosteroidów, glikokortykosteroidów oraz androgenów, natomiast efekty kliniczne są konsekwencją niedoboru kortyzolu i aldosteronu.
Objawy podmiotowe:
- Osłabienie, zmęczenie
- Brak apetytu
- Objawy ze strony przewodu pokarmowego – nudności, wymioty, zaparcia, bóle brzucha, biegunka
- Łaknienie soli
- Zawroty głowy
- Bóle mięśni i stawów
Objawy przedmiotowe:
- Utrata masy ciała
- Ciemne zabarwienie skóry (pierwotna niedoczynność kory nadnerczy)
- Niedociśnienie (RR skurczowe < 110 mm Hg)
- Hipotonia ortostatyczna
- Bielactwo
- Zwapnienia w chrząstkach małżowin usznych
Zmiany w wynikach rutynowych badań krwi:
- Zaburzenia elektrolitowe – hiponatremia – hiperkaliemia – hiperkalcemia
- Hipoglikemia
- Anemia
- Eozynofilia
Hiperkortyzolemia – nadmiar kortyzolu
Hiperkortyzolemia natomiast hamuje dojrzewanie komórek kościotwórczych, zmniejsza tempo syntezy kolagenu, osteokalcyny, hamuje mineralizację powstającej macierzy kostnej, co może opóźniać gojenie mikrozłamań.
Endogenna hiperkortyzolemia powoduje zwiększenie wrażliwości na infekcje.
Kortyzol zwiększa ciśnienie śródgałkowe, dlatego przewlekła hiperkortyzolemia może prowadzić do rozwoju jaskry. Wydzielany w nadmiarze, powoduje też zaburzenia snu (skraca fazę REM).
Przy wyższych, obserwowanych w stresie stężeniach, kortyzol może powodować atrofię dendrytów neuronów w hipokampie, co prowadzi do zaburzeń pamięci.
Zespół objawów klinicznych związanych z nadmiarem kortyzolu określany jest zespołem Cushinga – dowiedz się więcej.
Badanie kortyzolu
Całkowite stężenie kortyzolu w surowicy (frakcja wolna i związana) jest najczęściej oznaczane za pomocą automatycznych analizatorów immunochemicznych lub nowoczesnych technik wysokorozdzielczych (LCMS, LCMS/MS).
Podczas interpretacji wyników badania stężenia kortyzolu musi być brana pod uwagę dobowa zmienność wydzielania tego hormonu.
Wskazania do badania kortyzolu
Podejrzenie zespołu Cushinga (zespół objawów wynikających z nadmiaru kortyzolu): zmiana budowy ciała- odkładanie tkanki tłuszczowej w okolicach twarzy (księżyc w pełni), okolicy nadobojczykowej, szyi (bawoli kark) oraz tułowia, jednocześnie obserwuje się zanik tkanki mięśniowej kończyn z czym wiąże się osłabienie i nietolerancja wysiłku fizycznego. Cienka, podatna na urazy skóra, pojawienie się czerwonych rozstępów (na brzuchu, udach, pośladkach, piersiach) i trądziku na twarzy. Wzrost ciśnienia tętniczego krwi, bóle i zawroty głowy, zaburzenia nastroju, depresja, stany lękowe, bezsenność. Wzrost stężenia glukozy we krwi, zwiększone pragnienie oraz niepoddające się leczeniu zakażenia wynikające z obniżenia odporności organizmu.
Wskazania wynikające z ze zmniejszonego stężenia kortyzolu:
Stałe osłabienia z tendencją do omdleń, zmniejszone stężenie glukozy we krwi, łatwa męczliwość, niechęć do wysiłku fizycznego, nietolerancja stresu, niskie ciśnienie krwi, luźne stolce.
>>> Przeczytaj też: Nadnercza – budowa, funkcje, zaburzenia i diagnostyka
