Artykuł został zaktualizowany 10.03.2025 r.
Kortyzol to jeden z najważniejszych hormonów ludzkiego organizmu, nazywany hormonem stresu. Czym jest kortyzol, jakie są jego funkcje, jakie mogą być objawy niedoboru i nadmiaru kortyzolu?
Spis treści
- Kortyzol – co to takiego?
- Stężenie kortyzolu a pora dnia
- Funkcje kortyzolu – za co odpowiada kortyzol?
- Nieprawidłowy poziom kortyzolu – konsekwencje
- Badanie poziomu kortyzolu
Kortyzol – co to takiego?
Kortyzol jest najważniejszym glikokortykosteroidem syntetyzowanym w korze nadnerczy. Odgrywa szczególnie istotną rolę w życiu codziennym, ponieważ w sytuacji stresu chroni człowieka przed spadkiem ciśnienia krwi, który mógłby doprowadzić do wstrząsu i śmierci.
>>> Przeczytaj też: Nadnercza – budowa, funkcje, zaburzenia i diagnostyka
Kortyzol krążący we krwi jest w większości związany z białkami i jest to nieaktywna metabolicznie pula hormonu. Kortyzol związany jest z:
- białkiem wiążącym kortyzol (CBG) – wiąże 75% hormonu,
- albumina – wiąże ok. 15 % hormonu.
Metabolicznie aktywna, odpowiadająca za efekty działania kortyzolu jest tylko niezwiązana z białkiem frakcja stanowiąca 5-10% puli hormonu znajdującego się w osoczu.
Kortyzol podlega inaktywacji w wątrobie poprzez sprzęganie z innymi substancjami i następnie jest wydalany przez nerki. Około 1% kortyzolu jest wydzielany w formie niezmienionej z moczem. Frakcja ta może być oznaczana w dobowej zbiórce moczu, co umożliwia ocenę ogólnego wydzielania kortyzolu. Frakcja wolna jest również oznaczana w ślinie.
Stężenie kortyzolu a pora dnia
Sekrecja kortyzolu charakteryzuje się rytmem dobowym, to znaczy cyklicznie zmiennym wydzielaniem w rytmie 24- godzinnym. Najwyższe stężenie kortyzolu obserwuje się w godzinach porannych, ze szczytem osiąganym koło godziny szóstej rano, potem stężenie kortyzolu obniża się stopniowo w ciągu dnia, najniższe występuje w godzinach późnowieczornych. W ciągu dnia niezależnie od rytmu dobowego, pod wpływem stresu, wysiłku fizycznego lub spożycia posiłku następuje wzrost stężenia kortyzolu.
Funkcje kortyzolu – za co odpowiada kortyzol?
Wynikiem działania kortyzolu jest:
- zwiększony katabolizm białek,
- zwiększona produkcja białek i węglowodanów w wątrobie,
- większe zużycie kwasów tłuszczowych do produkcji białek,
- wzrost stężenia ciał ketonowych we krwi,
- hamowanie układu immunologicznego łącznie z reakcjami alergicznymi i zapalnymi,
- prawidłowa odpowiedź organizmu na działanie amin katecholowych,
- adaptacja do czynników stresogennych.
Kortyzol a stres
Stres i wysiłek fizyczny, pobudzając oś podwzgórze-przysadka-nadnercza, powodują zwiększenie wydzielania kortyzolu, a co za tym idzie wzrost stężenia glukozy. Kortyzol wpływa również na poziom glikemii pomiędzy posiłkami, nie dopuszczając do niedocukrzenia przy dłuższym głodzeniu.
Kortyzol, podobnie jak aldosteron, zwiększa wchłanianie zwrotne sodu i wody w kanalikach nerkowych, a nasila wydalanie jonów potasu. Tak samo działa w gruczołach ślinowych, potowych oraz w przewodzie pokarmowym, zwiększa również filtrację kłębuszkową.
Kortyzol w stężeniach fizjologicznych jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania kości (stymuluje syntezę kolagenu i przyspiesza różnicowanie osteoklastów).
>>> Przeczytaj też: Kolagen – czym jest, jakie pełni funkcje w organizmie, kolagenozy
Kortyzol hamuje wydzielanie gonadotropin, hormonu wzrostu i TSH. Zmniejsza konwersję tyroksyny do trijodotyroniny, a zwiększa do izomeru zwanego rewers T3 (rT3), hamuje też wydzielanie insuliny. Poprzez hamowanie syntezy białek wiążących hormony (CBG, SHBG, TBG) zwiększa stężenie wolnych frakcji hormonów w surowicy.
Hamuje proliferację monocytów, a także syntezę interleukin IL-1, IL-2, IL-3 i IL-6, TNF-α, interferonu γ. Zmniejsza liczbę krążących limfocytów, monocytów, eozynofili i bazofili, a zwiększa liczbę neutrofili obecnych w krążeniu obwodowym, hamując jednak ich migrację do tkanek. Wykazuje silne działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne.
Kortyzol ma istotny wpływ na układ sercowo-naczyniowy. Pobudza kurczliwość mięśnia sercowego, dzięki czemu zwiększa się frakcja wyrzutowa serca. Zwiększa też wrażliwość mięśniówki naczyń na katecholaminy i angiotensynę II, czyli substancje kurczące naczynia.
Prawidłowe stężenie kortyzolu wpływa na zachowanie równowagi emocjonalnej, poprawia nastrój i podtrzymuje apetyt.
Nieprawidłowy poziom kortyzolu – konsekwencje
Zarówno wysoki poziom kortyzolu – hiperkortyzolemia, jak i niski poziom kortyzolu – hipokortyzolemia są niekorzystne dla zdrowia i mogą powodować negatywne skutki.
Hipokortyzolemia – obniżenie poziomu kortyzolu
Niedobór kortyzolu jest następstwem niedoczynności kory nadnerczy – gruczołu w którym zachodzi synteza tego hormonu.
Niski kortyzol – objawy podmiotowe:
- Osłabienie, zmęczenie
- Brak apetytu
- Objawy ze strony przewodu pokarmowego – nudności, wymioty, zaparcia, bóle brzucha, biegunka
- Łaknienie soli
- Zawroty głowy
- Bóle mięśni i stawów
Niski poziom kortyzolu – objawy przedmiotowe:
- Utrata masy ciała
- Ciemne zabarwienie skóry (pierwotna niedoczynność kory nadnerczy)
- Niedociśnienie (RR skurczowe < 110 mm Hg)
- Hipotonia ortostatyczna
- Bielactwo
- Zwapnienia w chrząstkach małżowin usznych
Niski kortyzol – zmiany w wynikach rutynowych badań krwi:
- Zaburzenia elektrolitowe – hiponatremia (obniżony poziom sodu), hiperkaliemia (podwyższony poziom potasu), hiperkalcemia (podwyższony poziom wapnia)
- Hipoglikemia
- Anemia
- Eozynofilia
Hiperkortyzolemia – kortyzol podwyższony
Zespół objawów klinicznych związanych z podwyższonym poziomem kortyzolu określany jest zespołem Cushinga – dowiedz się więcej.
Podwyższony kortyzol może powodować następujące objawy:
- charakterystyczną sylwetkę – otyłość centralna, nazywana również trzewną,
- rozstępy skórne,
- księżycowatą twarz,
- osłabienie, nietolerancja wysiłku,
- zaburzenia miesiączkowania,
- zaburzenia libido, zaburzenia erekcji,
- nadciśnienie tętnicze,
- zaburzenia nastroju, zaburzenia snu, depresję,
- upośledzenie tolerancji glukozy,
- zaburzenia odporności.
Badanie poziomu kortyzolu
Badanie kortyzolu możliwe jest z krwi, ze śliny oraz z moczu. Każde z badań może dostarczać cennych informacji.
Badanie krwi w kierunku oznaczenia kortyzolu powinno być wykonywane w godzinach porannych, a podczas interpretacji wyników musi być brana pod uwagę dobowa zmienność wydzielania tego hormonu. Kortyzol we krwi to oznaczenie frakcji nieaktywnej, związanej z białkami.
Badanie kortyzolu ze śliny jest oznaczeniem frakcji wolnej, czyli aktywnej puli tego hormonu. Oznaczając kortyzol w ślinie można zrobić dobory profil wydzielania kortyzolu, wykonując 5-punktowy test na kortyzol.
Można również oznaczyć kortyzol w moczu – zarówno w porannej, pojedynczej próbce moczu, jak i w dobowej zbiórce moczu. Badanie kortyzolu w moczu również jest oznaczeniem aktywnej frakcji tego hormonu.
>>> Przeczytaj też: Jak zbadać poziom kortyzolu? Badanie kortyzolu z krwi, śliny i moczu – różnice
Piśmiennictwo
- Wielka Interna, Endokrynologia, pod redakcją Wojciecha Zgliczyńskiego. Medical Tribune Polska, Warszawa 2020. Wydanie II.
