Nie tylko borelioza. Kleszczowe zapalenie mózgu – czy jest niebezpieczne?

Spis treści

1. Kleszczowe zapalenie mózgu – co to jest?
2. Częstość występowania kleszczowego zapalenia mózgu (KZM) w Polsce
3. Objawy kleszczowego zapalenia mózgu (KZM)
4. Kleszczowe zapalenia mózgu (KZM) – diagnostyka
5. Jak uniknąć zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu?

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM, ang. tick-borne encephalitis, TBE) to choroba zakaźna przenoszona przez kleszcze. Jest to schorzenie neurologiczne, które może prowadzić do poważnych powikłań i uszkodzenia mózgu. Eksperci alarmują – najnowsze dane świadczą o znacznym wzroście liczby przypadków KZM w Polsce!

Kleszczowe zapalenie mózgu – co to jest?

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) jest chorobą ośrodkowego układu nerwowego wywoływaną przez wirusy z rodziny Flaviviridae. Rezerwuarem wirusa kleszczowego zapalenia mózgu (KZM) w środowisku naturalnym są dzikie zwierzęta, m.in. myszy, jeże, wiewiórki, dziki, sarny i jelenie, a także zwierzęta gospodarskie i domowe. Dla nich wirus nie jest chorobotwórczy, ale dla człowieka stanowi poważne zagrożenie. Wektorem wirusa kleszczowego zapalenia mózgu (KZM) jest kleszcz, który raz zakażony pozostaje nosicielem do końca swojego życia. Do zakażenia człowieka dochodzi po ukłuciu przez takiego pajęczaka, co stanowi główną drogę zakażenia KZM.

Do czynników ryzyka zakażenia zalicza się długotrwałe przebywanie lub pracę na obszarach leśnych oraz spożywanie surowego mleka, pochodzącego od zwierząt hodowanych w rejonach występowania choroby. Ryzyko zakażenia kleszczowym zapaleniem mózgu (KZM) jest najwyższe w czasie największej aktywności kleszczy, a więc od kwietnia do listopada.

Częstość występowania kleszczowego zapalenia mózgu (KZM) w Polsce

Pierwszy przypadek kleszczowego zapalenia mózgu (KZM) w Polsce został odnotowany w 1947 r. Od dłuższego czasu w naszym kraju rejestruje się rocznie 200–300 zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu. Przez wiele lat były one ograniczone do około 30 procent obszaru kraju, jednak wskazuje się, że prawdopodobnie dane te są niedoszacowane. Najwięcej przypadków występuje głównie w województwach podlaskim i warmińsko-mazurskim, aczkolwiek obserwuje się tendencję wzrostu liczby zachorowań także w innych rejonach kraju.

W 2022 r. liczba przypadków kleszczowego zapalenia mózgu w Europie i Polsce ponownie wzrosła! Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny w 2022 r. odnotowano 445 zakażeń KZM, a w poprzednim, 2021 r., zarejestrowano ich 210.

Wzrost liczby przypadków kleszczowego zapalenia mózgu (KZM) w ostatnich latach można przypisać zmianom klimatycznym i środowiskowym, które sprzyjają podniesieniu średniej temperatury, a jednocześnie większej przeżywalności kleszczy.

Objawy kleszczowego zapalenia mózgu (KZM)

Choroba charakteryzuje się nagłym początkiem i dwufazowym przebiegiem, wyróżnia się:

• fazę zwiastunową,
• fazę neuroinfekcji.

Objawy fazy zwiastunowej zwykle pojawiają się między 7. a 14. dniem po kontakcie z zakażonym kleszczem. W tej fazie symptomy są niecharakterystyczne, mogą wystąpić objawy grypopodobne, takie jak gorączka do 38°C, ból głowy, ból mięśni i stawów, zapalenie górnych dróg oddechowych. Niekiedy stwierdza się również nudności, wymioty i biegunkę.

Symptomy te utrzymują się zazwyczaj przez mniej więcej tydzień, po czym większość chorych samoistnie powraca do zdrowia. U osób, u których objawy początkowe są bardzo łagodne lub nie występują, okres wylęgania choroby może się przedłużyć nawet do 4 tygodni.

Ze względu na fakt, że w fazie zwiastunowej choroba często przypomina grypę lub inne wirusowe zakażenie górnych dróg oddechowych, kleszczowe zapalenie mózgu nie jest rozpoznawane na tym etapie.

Jeśli wirus dostanie się do układu nerwowego, rozpoczyna się druga faza choroby. Pomiędzy obiema fazami występuje okres remisji, który trwa zwykle 1–9 dni. Faza neuroinfekcji, która może trwać kilka tygodni lub nawet miesięcy, wiąże się z objawami zapalenia ośrodkowego układu nerwowego. Są to m.in.:

• nagły wzrost temperatury ciała (ok. 40°C),
• ból głowy,
• sztywność karku,
• zaburzenia świadomości, orientacji, koncentracji i pamięci,
• oczopląs,
• drżenia i niedowłady kończyn,
• wymioty,
• światłowstręt,
• zaburzenia mowy.

Najgorszym powikłaniem kleszczowego zapalenia mózgu (KZM) jest utrata napędu oddechowego. Najciężej chorzy wymagają mechanicznej wentylacji, tylko część z nich wraca do własnego oddechu. Szacuje się, że 30–60% pacjentów będzie się borykało z powikłaniami kleszczowego zapalenia mózgu (KZM) do końca życia. Eksperci wskazują, że jedna, dwie osoby na sto tracą życie.

Kleszczowe zapalenia mózgu (KZM) – diagnostyka

Rozpoznanie opiera się na wywiadzie epidemiologicznym (potwierdzenie faktu ukłucia przez kleszcza lub narażenia na nie), analizie objawów klinicznych i przeprowadzeniu badań laboratoryjnych.

W fazie zwiastunowej zdiagnozowanie kleszczowego zapalenia mózgu (KZM) jest trudne ze względu na brak charakterystycznych objawów oraz niejednoznaczne wyniki podstawowych badań laboratoryjnych. Rozpoznanie zapalenia mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych staje się możliwe dopiero w fazie objawów neurologicznych, a niezwykle cennym narzędziem diagnostycznym są badania laboratoryjne, które polegają na wykrywaniu przeciwciał skierowanych przeciwko wirusowi kleszczowego zapalenia mózgu (KZM) w surowicy krwi. Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego (PMR) również umożliwia stwierdzenie obecności przeciwciał skierowanych przeciwko wirusowi kleszczowego zapalenia mózgu (KZM) i stanowi ważny test potwierdzający rozpoznanie choroby.

Wczesne stadium choroby charakteryzuje się obecnością przeciwciał klasy IgM w surowicy krwi i w płynie mózgowo-rdzeniowym. Pojawiają się one na początku choroby i osiągają najwyższe stężenie w 4.–5. tygodniu. Przeciwciała w klasie IgM utrzymują się przez kilka tygodni, a nawet miesięcy.

Natomiast przeciwciała klasy IgG pojawiają się nieco później i osiągają maksymalne stężenie około 6. tygodnia choroby. Są one odpowiedzialne za naturalną odporność na wirusa KZM. Przeciwciała IgG mają długotrwałe działanie i mogą pozostawać w surowicy krwi przez wiele lat, a czasami nawet przez całe życie.

Przeciwciała IgM i IgG są istotnymi wskaźnikami zakażenia wirusem KZM i odgrywają kluczową rolę w diagnostyce tej choroby.

Jak uniknąć zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu?

Działania profilaktyczne, mające na celu zapobieganie zachorowaniu na kleszczowe zapalenie mózgu (KZM), obejmują:

1. Pasteryzację mleka: na obszarach endemicznych, gdzie istnieje ryzyko zakażenia, zaleca się spożywanie tylko pasteryzowanego mleka i przetworów mlecznych.
2. Kontrolę populacji kleszczy: ograniczanie populacji kleszczy wokół domu i na obszarach rekreacyjnych może pomóc w zmniejszeniu ryzyka kontaktu z nimi. Warto dbać o regularne koszenie trawy i stosować odpowiednie środki roztoczobójcze.
3. Stosowanie osobistych środków ochrony: na obszarach, gdzie kleszcze są obecne, ważne jest stosowanie środków odstraszających te pajęczaki (repelentów), aplikowanych na skórę i ubranie. Zaleca się noszenie odzieży, która zakrywa jak najwięcej ciała (spodnie i bluzy z długimi rękawami, nakrycie głowy). Ponadto po przebywaniu na terenie, na którym mogą występować kleszcze, należy dokładnie sprawdzić całe ciało pod kątem ich obecności i jak najszybciej usunąć je z miejsca wkłucia.

Niemniej jednak najlepszym sposobem ochrony jest szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu, szczególnie polecane osobom, które przebywają na terenach, gdzie choroba ta występuje częściej.

Warto pamiętać, że szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM) nie chroni przed innymi chorobami przenoszonymi przez kleszcze, takimi jak borelioza.

Piśmiennictwo:

1. R. Flisiak, Odkleszczowe zapalenie mózgu: przyczyny, objawy i leczenie, https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/chorobyzakazne/66751,odkleszczowe-zapalenie-mozgu (dostęp online: 9.06.2023)
2. P. Stefanoff, O chorobie, Co to jest kleszczowe zapalenie mózgu?, https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/kleszczowe-zapalenie-mozgu/?strona=1 (dostęp online: 9.06.2023)
3. W. Szczepaniak, Kleszczowe zapalenie mózgu – fakty, które warto znać, https://zdrowie.pap.pl/srodowisko/kleszczowe-zapalenie-mozgu-fakty-ktore-warto-znac (dostęp online: 9.06.2023)
4. Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Poznaniu, Kleszczowe zapalenie mózgu, https://www.gov.pl/web/wsse-poznan/kleszczowe-zapalenie-mozgu (dostęp online: 9.06.2023)
5. Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru NIZP PZH-PIB, Departament Przeciwepidemiczny i Ochrony Sanitarnej Granic GIS, Zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce od 1 stycznia do 31 grudnia 2022 r. oraz w porównywalnym okresie 2021 r., http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2022/INF_22_12B.pdf
6. J. Zajkowska, P. Czupryna, Kleszczowe zapalenie mózgu – epidemiologia, patogeneza, obraz kliniczny, diagnostyka, profilaktyka i leczenie, Forum Zakażeń 2013; 4(1): 43–521