Jajniki – gdzie się znajdują? Budowa i funkcje

Jajnik to parzysty gruczoł rozrodczy kobiety, produkujący hormony płciowe oraz komórki rozrodcze. Jak zbudowane są jajniki? Gdzie jajniki są zlokalizowane? Czy jajniki występują także u mężczyzn? Jakie choroby mogą dotyczyć jajników? Tego wszystkiego dowiesz się z naszego artykułu.

Spis treści:

1. Jajniki – wielkość
2. Położenie – gdzie są jajniki u kobiety? Jajniki a jajowody
3. Budowa jajnika
4. Funkcje jajników w organizmie
   • Funkcja endokrynna – jakie hormony produkują jajniki?
   • Funkcja prokreacyjna – tworzenie komórek jajowych
     • Cykl życia komórki jajowej
5. Czy mężczyzna ma jajniki?
6. Choroby jajników
7. Jajniki – jak zadbać o ich zdrowie? Badania profilaktyczne

Jajniki – wielkość

Jajnik jest gruczołem parzystym, o kształcie spłaszczonej elipsoidy, czasem bywa również porównywany do migdała. Jajnik to narząd o niewielkich wymiarach. U dojrzałej kobiety jego masa wynosi 5-8 g, a wielkość jajników to:

• długość – ok. 2-5 cm długości
• szerokość – ok. 1,5-3 cm
• grubość – ok. 1 cm.

>> To może Cię zainteresować: Równowaga hormonalna u kobiet

Położenie – gdzie są jajniki u kobiety? Jajniki a jajowody

Jajnik leży wewnątrzotrzewnowo, w dole jamy brzusznej, po dwóch stronach macicy. Drugi brzeg gruczołu sąsiaduje ze ścianą boczną miednicy mniejszej, do której jest przymocowany za pomocą więzadeł.

Górne bieguny jajników objęte są przez lejki jajowodów. Komórka jajowa wyprodukowana w jajniku odprowadzana jest do jajowodu – struktury łączącej jajnik z macicą. Jajowód jest też miejscem, w którym dochodzi do połączenia komórki jajowej z plemnikiem i zapłodnienia.

Budowa jajnika

Jajnik z zewnątrz pokryty jest nabłonkiem jednowarstwowym o różnej wysokości komórek. Niektóre z nich są płaskie, na drugim biegunie są komórki sześcienne. Powierzchnia jajnika jest pofałdowana, a pofałdowanie zwiększa się z wiekiem kobiety.

Na przekroju jajnika widać dwie wyodrębnione części – korę i rdzeń.

Kora jajnika to warstwa miąższowa, położona tuż pod powierzchnią gruczołu. Składa się z różnych typów komórek tkanki łącznej i tworzą tzw. podścielisko jajnika. To właśnie w części korowej jajnika leżą komórki jajowe, w różnych stadiach dojrzewania. Najbardziej zewnętrznie leżą pęcherzyki jajnikowe pierwotne, czyli komórki jajowe zamknięte w pęcherzyku z komórek nabłonkowych, nazywane oocytami I rzędu. Głębiej położone są pęcherzyki jajnikowe wzrastające, a jeszcze głębiej dojrzały pęcherzyk z komórką jajową, uwypuklającą powierzchnię jajnika.

Rdzeń jajnika to warstwa zbudowana z tkanki łącznej o bardziej włóknistej strukturze niż kora. Zawiera liczne naczynia krwionośne, odżywiające cały gruczoł.

Unaczynienie jajnika to tętnica jajnikowa, będąca odgałęzieniem aorty, i gałąź jajnikowa tętnicy macicznej. Krew z jajnika odprowadzają żyła jajnikowa i gałąź jajnikowa żyły macicznej. Prawa żyła jajnikowa uchodzi do żyły głównej dolnej, a lewa do żyły nerkowej.

Jajnik zawiera również naczynia chłonne, biegnące m.in. w więzadłach jajnika i uchodzące do węzłów chłonnych lędźwiowych.

Funkcje jajników w organizmie

Jajniki pełnią dwie, bardzo ważne funkcje:

• endokrynna – produkcja hormonów, w tym kluczowych żeńskich hormonów płciowych
• prokreacyjna – miejsce wytwarzania i dojrzewania komórek jajowych.

>> Przeczytaj też: Brak miesiączki – możliwe przyczyny braku okresu. Jakie badania przeprowadzić?

Funkcja endokrynna – jakie hormony produkują jajniki?

Jajniki są miejscem syntezy kilku hormonów płciowych, należą do nich:

• estradiol – żeński hormon płciowy warunkujący występowanie owulacji i zapłodnienia, dominuje w pierwszej fazie cyklu miesiączkowego, maksimum stężenia osiąga n 24 godziny przed owulacją
• progesteron – żeński hormon płciowy dominujący w drugiej fazie cyklu miesiączkowego, jego główną funkcją przygotowanie macicy do ewentualnego zagnieżdżenia zapłodnionego zarodka
• testosteron – w organizmie kobiety jego stężenie jest wielokrotnie niższe niż u mężczyzny, jednak spełnia również ważną rolę, regulując libido, wpływając na masę mięśniową oraz – pozostając w równowadze z estrogenem – warunkując prawidłowe funkcjonowanie jajników i płodność
• AMH – hormon odzwierciedlający poziom rezerwy jajnikowej u kobiety, informujący o tym, ile czasu jej jeszcze zostało aby mogła zajść w ciążę
• inhibina B – hormon białkowy, który – obok AMH – stosowany jest do oceny rezerwy jajnikowej.

Funkcja prokreacyjna – tworzenie komórek jajowych

Druga funkcja, którą spełniają jajniki, jest wytwarzanie komórek jajowych. Są również miejscem dojrzewania tych komórek, aby były gotowe do zapłodnienia.

Dojrzewanie komórek jajowych w organizmie kobiety zaczyna się wraz z dojrzewaniem, a kończy wraz z menopauzą.

Każda kobieta ma określoną pulę pęcherzyków jajnikowych tworzących rezerwę jajnikową – jej miarą jest AMH i inhibina B.

Cykl życia komórki jajowej

Cykl życia komórki jajowej rozpoczyna się jeszcze przed narodzinami kobiety i kończy się w momencie owulacji lub, w przypadku braku zapłodnienia, obumarciem komórki. Każda kobieta rodzi się z określoną pulą pęcherzyków jajnikowych – tzw. rezerwą jajnikową – maleje ona stopniowo wraz z wiekiem. W ciągu życia kobiety dojrzewa jedynie około 400–500 komórek jajowych gotowych do zapłodnienia.

Cykl życia komórki jajowej, który trwa średnio 28 dni, można podzielić na trzy kluczowe etapy:

• faza folikularna – trwa od pierwszego dnia cyklu menstruacyjnego (pierwszego dnia miesiączki). W tej fazie dojrzewa ok. 20-30 pęcherzyków pierwotnych, jednak dominujący jest tylko jeden, jest to pęcherzyk Graafa
• owulacja – całkowicie dojrzały pęcherzyk Graffa, o wielkości 15-20 mm, pęka w połowie cyklu i uwalnia komórkę jajową. Po jej uwolnieniu pęcherzyk jajnikowy przekształca się w ciałko żółte, syntetyzujące hormony (przede wszystkim progesteron, ale w mniejszych ilościach także estrogeny). Uwolniona komórka jajowa „wyrzucana” jest do jajowodu, gdzie może zostać zapłodniona
• faza lutealna – jeśli komórka jajowa zostanie zapłodniona zagnieżdża się w błonie śluzowej macicy i rozpoczyna się rozwój zarodka, a potem płodu. Jeśli komórka jajowa nie zostanie zapłodniona obumiera w ciągu 24 godzin, zaczyna się proces złuszczania błony śluzowej macicy i występuje miesiączka. W tym ciałko żółte przekształca się w ciałko białawe.

>> Dowiedz się więcej: Komórka jajowa – budowa, funkcje, czas życia komórki jajowej

Czy mężczyzna ma jajniki?

W bardzo rzadkich przypadkach, na skutek zaburzeń różnicowania gonad u tej samej osoby, można stwierdzić obecność zarówno jąder jak i jajników, czyli hermafrodytyzm.

Większość pacjentów z hermafrodytyzmem to chłopcy lub mężczyźni, u których w okresie dojrzewania mogą pojawiać się następujące objawy:

• ginekomastia – rozwój piersi
• okresowy krwiomocz – objaw rozwoju macicy, która kończy się w drogach moczowych
• wnętrostwo – niezstąpienie jąder do moszny.

Hermafrodytyzm prawdziwy należy podejrzewać u wszystkich dzieci, u których cechy płciowe są rozwinięte w sposób niejednoznaczny. U tych pacjentów mogą występować jądra, jajniki oraz tzw. ovotestis – gonady, które mają tkanką zarówno jąder, jak i jajników.

>> Sprawdź też: Krótkie kompendium wiedzy o dojrzewaniu płciowym

Obraz kliniczny i budowa układu płciowego u hermafrodytów jest zróżnicowany. Może występować sytuacja, gdy po jednej stronie ciała pacjenta zlokalizowane jest jądro, a po drugiej tkanki ovotestis lub dwie oddzielne gonady – jądro i jajnik. Może być również tak, iż po jednej stronie ciała występuje jądro, a po drugiej tylko jajnik.

Jajnik u hermafrodytów zlokalizowany jest najczęściej po lewej stronie ciała, zwykle zawiera niewielką liczbę pęcherzyków pierwotnych, a jego funkcjonalność jest upośledzona. Zdarzają się jednak przypadki, gdy jajnik jest prawidłowy pod względem budowy i spełnianej funkcji.

Choroby jajników

Choroby jajników objawiają się zaburzeniami funkcji hormonalnych, jak i funkcji prokreacyjnych. Czasami obserwuje się nakładanie obydwu grup zaburzeń, czyli występują zarówno zaburzenia wydzielania hormonów, jak i dojrzewania pęcherzyków jajnikowych.

Choroby jajników to:

• zapalenia jajników (zapalenie przydatków)
• zaburzenia czynnościowe, wynikające z dysfunkcji hormonalnych:
  • PCOS – zespół policystycznych jajników,
  • przedwczesne wygaśnięcie czynności jajników – przedwczesna menopauza,
• wtórna niewydolność jajników,
• zaburzenia rozwojowe jajników:
  • agenezja jajników – brak jajnika,
  • dysgenezja – nieprawidłowe wykształcenie jajników,
• choroby nienowotworowe:
  • torbiele,
  • endometrioza jajników,
• nowotwory jajników.

Jajniki – jak zadbać o ich zdrowie? Badania profilaktyczne

Prawidłowa praca jajników do jeden z filarów kobiecego zdrowia. Czynność hormonalna jajników regulowana jest przez oś podwzgórze-przysadka-jajnik oraz jej funkcjonowanie.

Zaburzenia funkcjonowania tej osi mogą być spowodowane przez choroby lub stres. Dlatego jednym z ważnych elementów dbałości o dobrą kondycję jajników jest umiejętność radzenia sobie ze stresem. Pozostałe składowe to:

• dbałość o prawidłową masę ciała, czyli zrównoważona dieta i aktywność fizyczna;
• badania: należą do nich badanie obrazowe – USG oraz badania laboratoryjne, głównie profil hormonów.

Jakie hormony należy oznaczyć w przypadku objawów sugerujących problemy z jajnikami? To zależy od celu diagnostyki i podejrzewanej choroby.

Często oznacza się nie tylko poziom hormonów wydzielanych przez jajniki, ale również tych, które regulują ich wydzielanie – czyli LH i FSH, które są wydzielanie przez przysadkę mózgową.

W ALAB laboratoria dysponujemy kilkoma pakietami. Są to:

• Pakiet hormony kobiece – prawidłowa owulacja – zawiera estradiol, progesteron, FSH, LH

• Pakiet hormony kobiece – diagnostyka płodności – estradiol, progesteron, FSH, LH, AMH, SHBG
• Pakiet hormony kobiece rozszerzony – estradiol, progesteron, FSH, LH, DEHA-S, prolaktyna, testosteron
• Pakiet hormony kobiece – zaburzenia miesiączkowania – estradiol, progesteron, FSH, LH, prolaktyna

• Pakiet hormony kobiece menopauza – estradiol, FSH, LH

• Pakiet PCOS – zespół policystycznych jajników – testosteron, DHEA-A, SHBG, AMH.

Niezwykle groźną chorobą jajników, wykrywaną w późnym stadium, jest rak jajnika. Ryzyko wystąpienia tej choroby można oznaczyć przy pomocy TESTU ROMA.

Jednym z badań profilaktycznych raka jajnika (i raka piersi) jest również sprawdzenie, czy dana osoba jest nosicielką mutacji genów BRCA1 i BRCA2.

Piśmiennictwo

1.Kozak-PawulskaB., Sudoł-SzopińskaI., JakubowskiW., Anatomia prawidłowa i ultrasonograficzna jajnika, w tym obraz zmian zachodzących w trakcie cyklu jajnikowego, Medycyna Rodzinna 2/2007, s. 43-49

2. Bochenek A., Reicher M., Anatomia człowieka, Tom II, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012

3. Nistal M., Paniagua R., Non-neoplastic diseases of the testis, Editor(s): David G. Bostwick, Liang Cheng, Urologic Surgical Pathology (Second Edition), Mosby, 2008, Pages 614-755, ISBN 9780323019705, https://doi.org/10.1016/B978-0-323-01970-5.50014-2 (dostęp: 13.03.2025).

4. https://podyplomie.pl/wiedza/wielka-interna/1205,choroby-jajnikow?srsltid=AfmBOopK-upbacjQHRdqZTNJphu6xFYM_cXAryjXvaj_HDrHuAbvV9NR (dostęp: 13.03.2025).