Infekcje pasożytnicze u dorosłych

Jakie pasożyty powodują zarażenia człowieka i w jakich okolicznościach? Kiedy podejrzewać wystąpienie choroby pasożytniczej?

Spis treści:

1. Czym są pasożyty i jak duży problem stanowią dla człowieka?    
2. Jakie pasożyty mogą występować u człowieka?   
   • Pierwotniaki        
   • Robaki
   • Ektopasożyty   
3. Objawy pasożytów u dorosłych – jak rozpoznać infekcję pasożytniczą?   
   • Objawy jelitowe
   • Objawy skórne      
   • Objawy neurologiczne   
4. Pasożyty u człowieka – diagnostyka
   • Rodzaje materiału oraz metody stosowane w diagnostyce zarażeń
5. Leczenie infekcji pasożytniczych – jak pozbyć się pasożytów z organizmu?
6. Podsumowanie

Czym są pasożyty i jak duży problem stanowią dla człowieka?               

Pasożyty są organizmami, które żyją kosztem innych organizmów zwanych żywicielami. Bywają one zarówno niegroźnymi komensalami, nie przynoszącymi szkody ani korzyści żywicielowi, jak i mogą spowodować znaczne wyniszczenie organizmu, który „wykorzystują” dla własnych potrzeb życiowych.  W skrajnych wypadkach zarażenie może prowadzić do zgonu. 

Z infekcjami pasożytniczymi borykano się już w czasach starożytnych, o czym świadczą zapisy pochodzące z tego okresu oraz wykrycie pasożytów w materiałach archeologicznych – zwapniałe jaja robaków jelitowych odkryto w mumiach datowanych na 1200 r. p.n.e.! 

Wiele osób sądzi, że wraz z poprawą warunków sanitarnych i podniesieniem poziomu higieny, pasożyty są w obecnych czasach tematem marginalnym. Niestety, nic bardziej błędnego – parazytozy są nadal problemem, zarówno w krajach rozwijających się, jak i uprzemysłowionych. Szacuje się, że około 25% światowej populacji jest zarażona jednym lub kilkoma pasożytami. Ludzie są żywicielami dla prawie 300 gatunków pasożytniczych robaków i ponad 70 gatunków pierwotniaków. Na organizmie człowieka bytują również pasożytnicze stawonogi. Najczęstszą przyczyną parazytoz są pasożyty wewnętrzne.

Zarażenia pasożytami kojarzą się wielu osobom z małymi dziećmi.  Powszechność pasożytów (w żywności, wodzie, glebie, na powierzchniach) i łatwość ich szerzenia się powodują, że na parazytozę tak naprawdę narażony jest każdy z nas, niezależnie od wieku. W grupie największego ryzyka wśród dorosłych znajdują się rodzice i opiekunowie małych dzieci i osoby z zaburzeniami w funkcjonowaniu układu immunologicznego. Zarażeniom sprzyjają również podróże do krajów egzotycznych.

Jakie pasożyty mogą występować u człowieka?

Za zarażenia pasożytnicze człowieka odpowiadają pierwotniaki, robaki i ektopasożyty (pasożyty zewnętrzne).

Pierwotniaki

Pierwotniaki są mikroskopijnymi organizmami jednokomórkowymi.  Niektóre gatunki pierwotniaków mogą być przyczyną zarażeń przewodu pokarmowego, dróg moczowo-płciowych, krwi i innych tkanek człowieka. Transmisja pierwotniaków jelitowych odbywa się głównie drogą fekalno-oralną, poprzez skażoną żywność, wodę lub bezpośredni kontakt z zarażonym. Pierwotniaki żyjące we krwi lub tkankach są przenoszone na ludzi przez stawonogi (np. poprzez ukąszenia komara, kleszcza).

Pierwotniaki chorobotwórcze dla człowieka wg miejsca bytowania:

• przewód pokarmowy – Entamoeba histolytica (pełzak czerwonki), Giardia lamblia, Balantidium coli, Cryptosporidium spp.,
• drogi moczowo-płciowe – Trichomonas vaginalis,
• krew i inne tkanki – Plasmodium spp., Babesia spp., Trypanosoma spp., Toxoplasma gondii, Leishmania spp..

Robaki

Robaki (helmity), odpowiedzialne za choroby pasożytnicze u ludzi, należą do dwóch grup systematycznych: nicieni i płazińców. Do zarażenia robakami dochodzi głównie drogą feralno-oralną na skutek spożywania surowego/niedogotowanego mięsa, ryb i owoców morza, spożywania niemytych owoców i warzyw oraz picia wody z nieznanego źródła. Możliwe jest również bierne zarażenie przez skórę na skutek ukąszenia przez owady przenoszące pasożyty lub aktywną penetrację skóry przez larwy pasożyta. Przebieg parazytozy wywoływanej przez robaki zależy od cyklu rozwojowego poszczególnych gatunków pasożytów oraz od indywidualnych cech organizmu żywiciela.

Robaki chorobotwórcze dla człowieka:

• Nicienie (robaki obłe) – glista ludzka, owsiki, włosogłówka, włosień kręty, węgorek jelitowy, tęgoryjce, filarie
• Płazińce (robaki płaskie) – tasiemce (szeroki, nieuzbrojony, uzbrojony, bąblowcowy, bąblowcowy wielokomorowy, karłowaty), przywry (motylica wątrobowa)

Ektopasożyty

Ektopasożyty, zwane również pasożytami zewnętrznymi, żyją na powierzchni organizmu żywiciela i żywią się jego płynami ustrojowymi oraz komórkami naskórka. Mogą one swobodnie przemieszczać się po organizmie gospodarza lub mogą być czasowo albo na stałe połączone z żywicielem. Do najczęstszych ektopasożytów człowieka należą: wszy, pchły, kleszcze, świerzbowce, nużeńce.

Objawy pasożytów u dorosłych – jak rozpoznać infekcję pasożytniczą?

Pasożyty mogą wywołać objawy chorobowe u żywiciela poprzez wytwarzanie produktów toksycznych, mechaniczne uszkodzenie tkanek oraz prowokowanie reakcji immunopatologicznych. Objawy kliniczne w przebiegu parazytozy zależą od gatunku pasożyta, intensywności zarażenia oraz od odporności osobniczej pacjenta. Zarażenie może prowadzić do zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego, objawów skórnych czy objawów neurologicznych. W porównaniu do innych chorób infekcyjnych (wirusowych, bakteryjnych), objawy często są przewlekłe, utrzymujące się nawet przez kilka miesięcy, a nawet lat. Symptomy chorób pasożytniczych nie są jednak na tyle specyficzne, aby były one wystarczające do zdiagnozowania choroby. Podobne objawy ogólne mogą wystąpić również w trakcie innych chorób, nie tylko infekcyjnych.

Objawy jelitowe

Obecność pasożytów (pierwotniaków, robaków) w jelitach może prowadzić do wystąpienia bólu brzucha, biegunki, zaparcia, nudności, utraty apetytu, spadku masy ciała, odczuwania głodu tuż po spożyciu posiłku. Zarażenie pasożytami należy rozpatrywać szczególnie wtedy, jeżeli objawy:

• trwają długo,
• występują po powrocie z krajów egzotycznych,
• diagnostyka w kierunku innych czynników biologicznych jest „ujemna”,
• pojawiają się po styczności z osobą zarażoną,
• towarzyszą im zmiany skórne, bezsenność, nadpobudliwość przewlekłe zmęczenie.

Objawy skórne

Zmiany na skórze spowodowane są alergiczną reakcją organizmu żywiciela na wydzieliny pasożytów. W przebiegu parazytozy może pojawić się pokrzywka, wypryski i wykwity ropne, czerwone plamy, wysypka, grudki, opuchlizna. Częstym objawem bywa również uporczywy świąd. W przebiegu świerzbu, który bywa mylony z łuszczycą, charakterystyczny jest świąd nasilający się w godzinach nocnych.  Świerzbowiec umiejscawia się głównie na nadgarstkach, palcach dłoni oraz w fałdach skórnych (brzusznych, pachwinowych, pod piersiami). Objawami nużycy są najczęściej przewlekłe zapalenie brzegów powiek, zaostrzenie trądziku różowatego lub zmiany przypominające trądzik różowaty oraz nieswoiste zapalenie skóry twarzy. Objawy skórne spowodowane przez robaki lub pierwotniaki mogą być mylone z alergią na kosmetyki, leki lub pokarm.

Objawy neurologiczne

Przewlekłe zakażenia pasożytnicze mogą prowadzić do wystąpienia u żywiciela symptomów neurologicznych: bóle głowy, nadpobudliwość (zgrzytanie zębami, trudność w skupieniu uwagi), zaburzenia snu. Objawy są wynikiem zatrucia organizmu przez toksyczne wydzieliny pasożytów. W przebiegu parazytozy mogą wystąpić również zmiany psychosomatyczne takie jak przewlekłe zmęczenie, nerwice czy depresja.

Pasożyty u człowieka – diagnostyka

Rozpoznanie zarażenia pasożytami jest zazwyczaj bardzo trudne ze względu na mało charakterystyczny obraz kliniczny choroby. Diagnozowanie większości inwazji pasożytniczych opiera się na bezpośrednim stwierdzeniu obecności pasożyta w materiale pobranym od pacjenta. Istotne znaczenie dla identyfikacji parazytozy ma właściwe pobranie materiału, liczba próbek i czas ich pobrania oraz odpowiedni transport do laboratorium. Nie do przecenienia jest również wybór metody diagnostycznej oraz doświadczenie diagnosty. Prawdopodobieństwo wykrycia pasożytów zwiększa się przy intensywnych inwazjach.

Rodzaje materiału oraz metody stosowane w diagnostyce zarażeń

• Kał – badanie kału na pasożyty wykorzystywane jest w diagnozowaniu zarażeń pasożytami jelitowymi. Badanie obejmuje diagnostykę makroskopową i mikroskopową. W metodzie makroskopowej kał oceniany jest pod kątem konsystencji, obecności krwi, śluzu oraz widocznych gołym okiem elementów pasożytów. W preparatach mikroskopowych poszukiwane są formy wegetatywne i cysty pierwotniaków oraz jaja, larwy i dojrzałe postaci robaków.  Ocena preparatu obejmuje również stwierdzenie obecności komórek organizmu żywiciela oraz innych elementów takich jak włókna czy rośliny. Próbki kału do badania pobierane są przed rozpoczęciem leczenia, ponieważ niektóre leki prowadzą do zmniejszenia liczby pasożytów lub zniekształcenia obrazu mikroskopowego. Ze względu na okresowość i zmienną liczebność wydalanych pasożytów kał do badania na pasożyty należy pobrać (dla zwiększenia prawdopodobieństwa ich wykrycia) minimum 3-krotnie w odstępie 2-3 dni.

• Odcisk okołoodbytniczy – metoda stosowana jest przy wykrywaniu owsików. Pobranie materiału wymaga zaopatrzenia się w specjalny zestaw z taśmą celulozową (dostępne w punktach pobrań). Odcisk wykonuje się zgodnie z instrukcją w godzinach rannych, zaraz po przebudzeniu.

• Wydzielina z dróg moczowo-płciowych – pobierana jest przy podejrzeniu zarażenia rzęsistkiem (Trichomonas vaginalis). Próbkę należy pobrać do podłoża transportowego po minimum 4 godzinach od ostatniego oddania moczu.  Przed pobraniem materiału nie należy wykonywać zabiegów higienicznych (irygacje, środki odkażające). Badanie wykonywane jest przed włączeniem leczenia lub kontrolnie po jego zakończeniu. Z materiału wykonywane są preparaty mikroskopowe, w których poszukiwane są charakterystyczne w kształcie i sposobie poruszania rzęsistki.
• Krew, plwocina, bioptaty skóry lub mięśni – materiały pobierane są w przypadku diagnozowania chorób wywoływanych przez pasożyty bytujące w krwi lub tkankach. Ze względu na zmienną okresowo koncentrację pasożytów konieczne jest pobranie wielu próbek w odstępach czasowych. Z pobranych materiałów wykonywane są preparaty wilgotne lub trwale barwione.
• Zeskrobiny skórne, rzęsy – zeskrobiny wykorzystywane są do diagnozowania zarażeń skórnych wywoływanych przez świerzbowce i nużeńce. Z pobranego materiału wykonywane są preparaty mikroskopowe, w których poszukuje się jaj i dorosłych osobników pasożytów. Badanie należy wykonywać przed rozpoczęciem leczenia. Do diagnozowania nużycy ocznej pobierane są rzęsy z obu oczu.

Leczenie infekcji pasożytniczych – jak pozbyć się pasożytów z organizmu?

Leczenie parazytoz powinno odbywać się wyłącznie po rozpoznaniu choroby i tylko pod kontrolą lekarza. Nie ma racjonalnego uzasadnienia stosowania terapii profilaktycznej. Leki przeciwpasożytnicze działają na układ nerwowy pasożytów (np. pyrantel, prazykwantel)  lub zaburzają ich procesy metaboliczne (np. albendazol,  mebendazol , niklozamid ). W terapii zarażeń pierwotniakowych skuteczny jest metronidazol, który uszkadzając kwas DNA prowadzi do lizy komórki. W przypadku wystąpienia zmian skórnych konieczne może być podanie zarówno doustnych leków przeciwpasożytniczych jak i leków miejscowych. Zależnie od objawów, stosowane są również leki przeciwalergiczne, przeciwświądowe i przeciwzapalne.

Podsumowanie

• Zarażeniu pasożytami sprzyjają złe warunki higieniczno-sanitarne, przebywanie w rejonach endemicznego występowania pasożytów, nieprzestrzeganie higieny osobistej i higieny żywienia
• Objawy kliniczne nie są wystarczające do rozpoznania choroby pasożytniczej
• Potwierdzeniem zarażenia jest stwierdzenie obecności pasożyta w materiale pobranym od pacjenta
• Diagnostyka laboratoryjna choroby pasożytniczej wymaga pobrania do badania kilku próbek materiału
• Leczenie parazytoz powinno odbywać się wyłącznie pod kontrolą lekarza po rozpoznaniu choroby

Piśmiennictwo                    

1. Zbigniew Anusz „Mikrobiologia i parazytologia lekarska”; PZWL 1990
2. Patric R. Murray, K.S. Rozenthal, M.A.Pfaller – Mikrobiologia wyd.VI Wrocław 2011
3. F. E. G. Cox History of Human Parasitology Clin Microbiol Rev. 2002 Oct; 15(4): 595–612.
4. Profilaktyka chorób pasożytniczych-owsica, wszawica, świerzb https://www.gov.pl/web/psse-bydgoszcz/profilaktyka-chorob-pasozytniczych-owsica-wszawica-swierzb (dostęp 10.08.2024 r.)
5. Parasitic Infection https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/24885-parasitic-infection (dostęp 09.08.2024 r.)
6. lek. Magdalena Wiercińska „Nużeniec ludzki i nużyca: przyczyny, objawy i leczenie”  https://www.mp.pl/pacjent/okulistyka/chorobyoczu/  (dostęp 08.08.2024 r.)