Spis treści
- HIV vs AIDS (zespół nabytego niedoboru odporności)
- Wirus HIV
- HIV w Polsce
- Drogi zakażenia HIV
- Ryzyko zakażenia HIV
- Fazy zakażenia HIV
- Rozpoznanie zakażenia HIV
- Diagnostyka laboratoryjna w kierunku HIV
- Testy molekularne
- Zakażenie HIV – leczenie
- Profilaktyka HIV
Zakażenia wirusem HIV (ludzkim wirusem niedoboru odporności, human immunodeficiency virus) stanowią globalny problem zdrowia publicznego. Szacuje się, że w 2022 roku liczba osób zakażonych wirusem HIV na świecie wynosiła blisko 40 mln, z czego 1,3 mln stanowiły nowo zdiagnozowane przypadki. W tym samym roku zmarło z powodu infekcji HIV 630 tys. osób. Mimo że nie istnieje lek, który całkowicie eliminuje wirusa z organizmu, jak najbardziej możliwe jest prowadzenie przez osoby zakażone HIV długiego i normalnego życia dzięki dostępowi do skutecznej profilaktyki, diagnostyki, leczenia i opieki.
HIV vs AIDS (zespół nabytego niedoboru odporności)
Tematyka zakażeń wirusem HIV budzi niepokój od lat 80-tych ubiegłego stulecia, nadal jednak niektórzy błędnie stawiają znak równości między pojęciami HIV i AIDS.
Należy pamiętać, że:
- HIV (ang. human immunodeficiency virus) – jest to ludzki wirus niedoboru (upośledzenia) odporności, który atakuje układ odpornościowy człowieka.
- AIDS (ang. acquired immunodeficiency syndrome) – to zespół nabytego niedoboru odporności, który jest najbardziej zaawansowanym stadium nieleczonego zakażenia HIV.
Wirus HIV
Ludzki wirus niedoboru (upośledzenia) odporności należy do rodziny retrowirusów. Cząsteczka wirusa składa się z materiału genetycznego w postaci kwasu rybonukleinowy (RNA), białkowego kapsydu i otoczki lipoproteinowej. Istnieją dwa typy wirusa HIV: HIV-1 i HIV-2, które dzielą się dalej na grupy i podgrupy. Wirus HIV-1 jest przyczyną zachorowań w krajach rozwiniętych Europy, Ameryki i Azji. Wirus HIV-2 jest mniej patogenny i występuje głównie endemicznie w Afryce Zachodniej.
HIV atakuje komórki układu odpornościowego posiadające na powierzchni receptory CD4. Do takich komórek należą limfocyty T pomocnicze, monocyty, makrofagi i komórki dendrytyczne występujące w krwi, szpiku kostnym, przewodzie pokarmowym i ośrodkowym układzie nerwowym. Zakażenie prowadzi do zmniejszania liczby leukocytów oraz namnażania wirusa.
HIV w Polsce
Aktualne dane epidemiologiczne dotyczące HIV (ludzkiego wirusa niedoboru odporności) i AIDS (zespołu nabytego niedoboru odporności) w Polsce, podawane przez Krajowe Centrum ds. AIDS, odnoszą się do okresu od początku epidemii (1985 r.) do 30 listopada 2022 r. Zgodnie z prezentowanymi danymi:
- 29 676 jest zakażonych wirusem HIV (zarejestrowanych),
- 3 979 ma AIDS,
- 1 465 chorych zmarło.
W 2022 r. zarejestrowano 2380 przypadków zakażenia wirusem HIV, czyli o ok. 90% więcej niż w roku 2021, kiedy zarejestrowano 1248 przypadków (dane GIS).
Ze względu na niedoskonałość systemu nadzoru epidemiologicznego, faktyczna liczba zarażonych może być znacznie większa. Zgodnie z najnowszymi zaleceniami Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS (2023), system nadzoru nad zakażeniami HIV powinien zostać poprawiony i ujednolicony, ponieważ zbyt duża liczba osób późno zdiagnozowanych w kierunku HIV jest przyczyną nowych zakażeń oraz zwiększenia prawdopodobieństwa rozwinięcia AIDS.
Drogi zakażenia HIV
Do zakażenia wirusem HIV dochodzi poprzez:
- krew,
- kontakty seksualne (nasienie, wydzielina z pochwy),
- od zakażonej matki w trakcie ciąży, porodu, karmienia piersią.
Ryzyko zakażenia HIV
Do zakażenia wirusem HIV może dojść w trakcie ryzykownych zachowań. Prawdopodobieństwo infekcji powiązane jest z rodzajem kontaktu z osobą/materiałem zakażonym.
Fazy zakażenia HIV
Przebieg naturalnego (nieleczonego) zakażenia wirusem HIV obejmuje kilka stadiów.
- Ostra choroba retrowirusowa – objawy pojawiają się po upływie 1-8 tyg. (zazwyczaj 2-4 tyg.) od zakażenia. Symptomy przypominają grypę. Mogą wystąpić: gorączka, nudności, ból gardła, ból głowy, biegunka, wysypka na twarzy, rękach, stopach i tułowiu, powiększenie węzłów chłonnych, powiększenie wątroby i śledziony bóle mięśniowo-stawowe. Objawy mogą mieć różny stopień nasilenia.
- Stadium bezobjawowe – nie występują żadne objawy. U osób nieleczonych trwa 1,5- 15 lat.
- Przetrwała uogólniona limfadenopatia – trwa ponad 3 miesiące. Charakterystyczne dla stadium jest powiększenie węzłów chłonnych (ponad 1 cm) w co najmniej dwóch okolicach poza pachwinami. Może towarzyszyć temu ból głowy, zmęczenie, częste zakażenia układu pokarmowego, oddechowego i skóry.
- Stadium objawowe – z powodu znacznie obniżonej odporności dochodzi do częstych infekcji, w tym infekcji drobnoustrojami oportunistycznymi. Pojawiają się: półpasiec i inne infekcje skóry i błon śluzowych (kandydoza, bakteryjna angiomatoza, zakażenia wirusami EBV, HPV). Występują także: gorączka, przewlekła biegunka, zapalenie narządów miednicy mniejszej, listerioza, neuropatia obwodowa.
- Pełnoobjawowy AIDS – zespół nabytego niedoboru odporności jest ostatnim stadium zakażenia wirusem HIV. Pojawiają się choroby wskaźnikowe, do których należą między innymi:
- zakażenia oportunistyczne (np. gruźlica i inne mykobakteriozy, kandydoza przełyku, oskrzeli, tchawicy lub płuc, zapalenie płuc wywołane przez Pneumocystis jiroveci, kryptokokoza pozapłucna i inne),
- nowotwory (np.mięsak Kaposiego, chłoniak Burkitta),
- zespoły chorobowe (np. encefalopatia).
Rozpoznanie zakażenia HIV
Rozpoznania zakażenia HIV dokonuje lekarz w oparciu o wyniki wiarygodnych testów laboratoryjnych. Diagnostyka obejmuje wykonanie testów przesiewowych i testu genetycznego lub serologicznego o dużej specyficzności (m.in. LIA lub Western-blot).
Diagnostyka laboratoryjna w kierunku HIV
Zgodnie z najnowszymi zaleceniami Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS (2023):
- W badaniach przesiewowych zaleca się stosowanie testów serologicznych IV generacji, które umożliwiają wykrycie antygenu p24 HIV (typowo po 2 tygodniach od zakażenia) oraz przeciwciał anty-HIV (po 4-12 tygodniach od zakażenia). Testy serologiczne powinny różnicować zakażenie HIV-1 i HIV-2.
- Ujemny wynik testu przesiewowego IV generacji po 6 tygodniach od ekspozycji pozwala zakończyć diagnostykę. W przypadku stosowania profilaktyki poekspozycyjnej (PEP) lub przedekspozycyjnej (PrEP) zakończenie diagnostyki następuje po 6-8 tygodniach od końca przyjmowania leków.
- Do weryfikacji dodatnich wyników badań serologicznych zaleca się korzystanie z testów molekularnych.
Testy molekularne
Rutynowa diagnostyka w Polsce dotyczy zakażeń wirusem HIV-1. Aktualne rekomendacje nie obejmują diagnostyki genetycznej zakażeń HIV-2.
Diagnostyka molekularna zakażeń HIV-1 obejmuje testy:
- jakościowe – do wykrywanie wirusowego RNA,
- ilościowe – dla pomiaru wiremii.
Do oznaczeń zalecane jest stosowanie techniki Real-Time – PCR.
Badania jakościowe mają zastosowanie:
- dla potwierdzenia dodatnich wyników badań przesiewowych,
- po ekspozycji,
- u pacjentów z niedoborami odporności (opóźnione pojawianie przeciwciał),
- u noworodków i niemowląt matek HIV-dodatnich.
Badania ilościowe zaleca się u pacjentów:
- z nowo wykrytym zakażeniem przed rozpoczęciem leczenia,
- nieleczonych (monitorowanie przebiegu zakażenia),
- leczonych (dla oceny skuteczności terapii).
Dodatkowo badania molekularne umożliwiają oznaczenie oporności wirusa na leki, subtypu i tropizmu.
Zakażenie HIV – leczenie
Każda osoba, u której zdiagnozowano zakażenie HIV wymaga terapii antyretrowirusowej. Mimo że w chwili obecnej nie ma leku, który pozwala na całkowite wyleczenie, aktualnie zalecane schematy skojarzonej terapii przeciwwirusowej skutecznie spowalniają namnażanie wirusa. Dzięki jak najwcześniejszemu rozpoznaniu choroby i szybkiemu rozpoczęciu przyjmowania leków zakażony HIV ma szansę na długie i normalne życie. Niezwykle istotna jest samodyscyplina w regularnym przyjmowaniu leków, monitorowaniu liczby limfocytów T CD4 we krwi oraz poziomu wiremii, ponieważ terapia trwa do końca życia.
Profilaktyka HIV
Podstawową ochroną przed zakażeniem wirusem HIV jest unikanie ryzykownych zachowań, które zwiększają prawdopodobieństwo infekcji.
Profilaktyce sprzyjają:
- stosowanie prezerwatyw
- stały partner
- wykonywanie badań przesiewowych w kierunku HIV i innych chorób przenoszonych drogą płciową
- unikanie używania wspólnych igieł i strzykawek
- unikanie ryzykownych kontaktów seksualnych
- podawanie leków antyretrowirusowych osobom niezakażonym HIV w celu zmniejszenia ryzyka nabycia zakażenia jako:
profilaktykę przedekspozycyjną
Dotyczy osób:
- mających kontakty seksualne bez prezerwatywy z osobami potencjalnie zakażonymi HIV
- po stosowaniu profilaktyki poekspozycyjnej w ciągu ostatniego roku,
- po chorobie przenoszonej drogą płciową w ciągu ostatniego roku,
- mających kontakty seksualne pod wpływem substancji psychoaktywnych,
- używających narkotyków dożylnie,
- świadczących usługi seksualne.
profilaktykę poekspozycyjną
Dotyczy osób:
- po narażeniu na materiał zakaźny (ekspozycja zawodowa – zakłucie, zachlapanie błon śluzowych, uszkodzonej skóry),
- po ekspozycji seksualnej (nie dotyczy osób stosujących profilaktykę przedekspozycyjną),
- dzielących się sprzętem iniekcyjnym lub innymi akcesoriami, które miały kontakt z krwią.
Piśmiennictwo
- M.Parczewski, M.Witak-Jędra, B.Aksak-Wąs; Zasady opieki nad osobami zakażonymi HIV; Zalecenia PTN AIDS 2023
- B.Wojtyniak, P.Goryński; Sytuacja zdrowotna ludności polski i jej uwarunkowania 2022; Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH– Państwowy Instytut Badawczy; Warszawa 2022
- Krajowe Centrum ds. AIDS Agenda Ministra Zdrowia
- https://aids.gov.pl/hiv_aids/450-2-2/?cn-reloaded=1 (dostęp 05.11.2023 r.)
- Parfieniuk-Kowerda; Wirus HIV: przyczyny zakażenia, objawy i leczenie; Medycyna praktyczna dla pacjentów
- https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/HIV-AIDS/158254,zakazenie-hiv (dostęp 05.11.2023 r.)
- J. D. Kowalska; Profilaktyka zakażenia HIV – ciąża, poród, karmienie piersią; Konferencja Naukowo-Szkoleniowa ”Zakażenia w ginekologii, położnictwie, neonatologii i pediatrii” 23 września 2023 r. Warszawa
