Spis treści:
- Czym jest gluten? W jakich pokarmach można znaleźć gluten?
- Alergia, celiakia, nieceliakalna nadwrażliwość na gluten – charakterystyka i objawy
- Alergia na gluten
- Celiakia
- Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten
- Alergia, celiakia, nieceliakalna nadwrażliwość na gluten – badania laboratoryjne
- Diagnostyka alergii na gluten
- Diagnostyka celiakii
- Diagnostyka nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten
- Alergia, celiakia, nieceliakalna nadwrażliwość na gluten – leczenie. Jak monitorować dietę bezglutenową?
Czym jest gluten? W jakich pokarmach można znaleźć gluten?
Gluten to w istocie mieszanina białek (białka glutenowe), które znajdują się w ziarnach zbóż.
Białka glutenowe to:
- gliadyna pszenicy, obecna również w jej starych odmianach – orkiszu, płaskurce, samopszy,
- sekalina obecna w życie,
- hordeina obecna w jęczmieniu.
Czwartym, powszechnym w Polsce zbożem jest owies. Liczne badania wskazują, iż dla większości osób z celiakią – 95% – czysty owies nie jest szkodliwy. Jednak ze względu na to, iż owies jest często zanieczyszczony ziarnami innych zbóż (podczas obróbki kulinarnej czy poprzez fakt, iż na polu rosną samosiejki) zwykłe produkty owsiane muszą być wyeliminowane z diety osób na diecie bezglutenowej.
Gluten to naturalny składnik żywności. Dzięki jego właściwościom podczas pieczenia ciasta zachodzą w jego strukturze zmiany, które decydują o wystąpieniu takich pożądanych cech wypieków, jak pulchność i sprężystość.
Gluten jako zagęstnik oraz nośnik smaku jest powszechnie używany w przemyśle spożywczym, dlatego można go spotkać nie tylko w pokarmach zbożowych, ale np. w zupach w proszku czy wędlinach.
Żywność naturalnie bezglutenowa:
ryż, kukurydza, ziemniaki, gryka, soja, rośliny strączkowe, orzechy, jaja, mięso, owoce, warzywa.
Żywność bezglutenowa to produkty, w których zawartość białek glutenowych nie przekracza 20 ppm (20 mg/kg). Najczęściej oznaczona jest symbolem przekreślonego kłosa.
Alergia, celiakia, nieceliakalna nadwrażliwość na gluten – charakterystyka i objawy
Alergia na gluten
Alergia na gluten (uczulenie na gluten) to reakcja IgE zależna – mechanizm jej powstawania jest inny niż w przypadku celiakii. Jej objawy występują bardzo szybko po spożyciu glutenu (kilka minut do kilku godzin). U danego pacjenta może wystąpić jeden lub kilka objawów i mogą to być:
- objawy ze strony przewodu pokarmowego – wymioty, biegunka,
- objawy ze strony układu oddechowego – wodnisty katar, skurcz oskrzeli,
- objawy skórne – pokrzywka, zmiany o typie atopowego zapalenia skóry,
- wstrząs anafilaktyczny.
Ponadto u osób dorosłych występuje alergia na gluten (uczulenie na gluten), której objawy występują po równoczesnym wysiłku fizycznym.
Celiakia
Celiakia to choroba autoimmunizacyjna, co oznacza, iż układ immunologiczny (odpornościowy) pacjenta wytwarza odpowiedź skierowaną przeciwko jego własnym tkankom – w przypadku celiakii jest to ściana jelita cienkiego. Celiakia jest chorobą uwarunkowaną genetycznie, która może wystąpić w każdym wieku, zarówno u dzieci, jak i u pacjentów dorosłych oraz osób starszych.
Celiakia może manifestować się w sposób bardzo różnorodny. Obecnie rzadziej obserwuje się klasyczną postać choroby, z zespołem złego wchłaniania. Chorzy częściej mają pozajelitowe objawy choroby, które występują ze zmiennym nasileniem i bywają bardzo zróżnicowane. Powoduje to, iż pacjent odwiedza wielu specjalistów w poszukiwaniu przyczyny dolegliwości (alergolog, reumatolog, gastrolog, psychiatra, neurolog, ginekolog, endokrynolog).
U części pacjentów przebieg celiakii przez wiele lat jest bezobjawowy.
Klasyczna celiakia charakteryzuje się występowaniem objawów zespołu złego wchłaniania, w tym bólami brzucha, biegunką, wzdętym brzuchem, zaburzeniami rozwoju u dzieci.
Celiakia może ujawniać się również objawami pozajelitowymi i mogą to być:
- niedokrwistość z niedoboru żelaza lub witaminy B12 i kwasu foliowego
- zespół przewlekłego zmęczenia, senność, depresja, stany lękowe
- choroby wątroby, podwyższony poziom transaminaz
- problemy z płodnością, zbyt późne pokwitanie, przedwczesna menopauza
- bóle kostne, bóle stawów, częste złamania, wczesna osteoporoza, osteopenia, osteomalacja
- skórna postać celiakii – choroba Duhringa, atopowe zapalenie skóry
- zaburzenia neurologiczne – zaburzenia czucia i drętwienia kończyn, ataksja glutenowa – zaburzenia koordynacji ruchowej, zawroty głowy, padaczka, migrenowe bóle głowy, mgła mózgowa
- zapalenia jamy ustnej, afty, owrzodzenia, niedorozwój szkliwa zębowego
- współistnienie chorób autoimmunologicznych – cukrzycy typu 1, choroby Hashimoto, łuszczycy
Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten
Ostatnią jednostką chorobową związaną z nietolerancją glutenu jest nieceliakalna nadwrażliwość na gluten. Mechanizm jej powstawania nie ma związku z uczuleniem na gluten.
Objawy nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten są podobne do objawów celiakii lub alergii na pszenicę. Obserwuje się zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, zaburzenia zachowania, zmęczenie, drętwienie kończyn, bóle mięśni i stawów.
Alergia, celiakia, nieceliakalna nadwrażliwość na gluten – badania laboratoryjne
Diagnostyka alergii na gluten
Diagnostyka alergii na gluten polega na oznaczaniu stężenia przeciwciał IgE przeciwko glutenowi w surowicy krwi. Podwyższony poziom tych przeciwciał świadczy o alergii na białka glutenowe. Badanie nie wymaga specjalnego przygotowania, pacjent nie musi być na czczo. Nie należy wykonywać testów skórnych w przypadku alergii na gluten, ponieważ bywają fałszywie ujemne lub fałszywie dodatnie. W przypadku uczulenia na gluten badania genetyczne nie mają zastosowania.
Diagnostyka celiakii
Badania laboratoryjne w celiakii obejmują kilka testów, które – dla wygody pacjentów – zebraliśmy w ALAB laboratoria w Pakiet glutenowy. Pakiet zawiera przeciwciała przeciwko transglutaminazie tkankowej w klasie IgA (tTG IgA), przeciwciała przeciwko deamidowanym peptydom gliadyny w klasie IgG oraz badanie stężenia IgA, które nie służy wykryciu celiakii, ale pozwala na wykluczenie niedoborów immunoglobuliny klasy A. Jej niedobór to najczęstszy niedobór odporności, który może zaburzać wyniki badania, dlatego należy się upewnić, że nie występuje u danego pacjenta.
Bardzo ważnym jest, aby do badań serologicznych w kierunku celiakii nie odstawiać glutenu, ponieważ wyniki badania mogą być fałszywie ujemne.
W diagnostyce celiakii swoje miejsce mają badania genetyczne, polegające na identyfikacji dwóch antygenów (HLA-DQ2 praz HLA-DQ8), które odpowiadają za rozwój tej choroby. Wynik pozytywny umożliwia wykrycie celiakii lub predyspozycji do jej rozwoju. Brak wspomnianych antygenów u pacjenta – wynik ujemny – ułatwia wykluczenie celiakii. Natomiast posiadanie tych alleli – jeśli pacjent nie ma żadnych objawów – nie przesądza o zachorowaniu, świadczy natomiast o istnieniu predyspozycji do celiakii.
Diagnostyka nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten
Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten to schorzenie, które jest obecnie diagnozowane na podstawie objawów klinicznych oraz poprzez wykluczenie celiakii i alergii na pszenicę. Nie ma markerów specyficznych dla tej choroby.
Alergia, celiakia, nieceliakalna nadwrażliwość na gluten – leczenie. Jak monitorować dietę bezglutenową?
Przyczyną dolegliwości we wszystkich trzech schorzeniach jest gluten, dlatego leczeniem każdej z nich jest eliminacja z diety białek glutenowych.
Ważne, aby dieta eliminacyjna stosowana przez pacjentów z nadwrażliwością na gluten była odpowiednio zbilansowana i zapewniała wszystkie niezbędne substancje odżywcze. Gluten zawarty jest w zbożach, które są cennym źródłem np. błonnika i witamin z grupy B. Z tego powodu nie należy na własną rękę komponować diety bezglutenowej.
Trzeba też pamiętać, że gluten jest powszechnie używany w przemyśle spożywczym jako dodatek do wędlin, słodyczy, sosów, zup w proszku, jogurtów, itp. Są to tzw. ukryte źródła glutenu, dlatego u pacjentów, którzy stosują dietę bezglutenową, a nie odczuwają poprawy, lub w nadal obserwowane są nieprawidłowości w badaniach laboratoryjnych, warto skontrolować, czy dieta rzeczywiście nie zawiera glutenu. Można to zrobić, oznaczając przeciwciała przeciwko gliadynie we krwi.
Przeciwciała przeciwko gliadynie są dobrym markerem obecności glutenu w diecie, gliadyna jest bowiem jednym z jego głównych składników. Osoby, które nie spożywają glutenu, nie powinny mieć tych przeciwciał we krwi. Oznaczenie przeciwciał powinno się wykonać przed rozpoczęciem diety bezglutenowej, a następnie skontrolować ich poziom po ok. 3 miesiącach jej stosowania, ponieważ przeciwciała utrzymują się we krwi ok. 120 dni.
