Gdy za psychozą, urojeniami i agresją stoją przeciwciała antyneuronalne

Spis treści

1. Objawy autoimmunologicznego zapalenia mózgu (AE)
2. Przeciwciała w przebiegu autoimmunologicznego zapalenia mózgu
3. Kliniczne podstawy rozpoznania
4. Rekomendacje diagnostyczne 2021
5. Podsumowanie

Autoimmunologiczne zapalenia mózgu (AE, ang. autoimmune encephalitis) to grupa chorób rzadkich o podłożu autoimmunizacyjnym, co oznacza, że w ich przebiegu układ immunologiczny atakuje i niszczy własne komórki. Pierwszy przypadek AE z obecnością autoprzeciwciał opisano w 2007 r. Manifestacja kliniczna i moment wystąpienia pierwszych objawów zależą w dużej mierze od rodzaju wytwarzanych autoprzeciwciał. AE najczęściej jest diagnozowane u młodych kobiet z obecnością potworniaków.

Objawy autoimmunologicznego zapalenia mózgu (AE)

Autoimmunologiczne zapalenie mózgu (AE) może pojawić się w każdym wieku. Prowadzi do wystąpienia szybko postępującej encefalopatii (uszkodzenia struktur mózgu). Do najczęściej wymienianych symptomów należą: mimowolne ruchy, drżenia mięśni, napady padaczkowe, oczopląs, ślinotok oraz zaburzenia psychotyczne, funkcji poznawczych, oddychania i rytmu serca. Ponadto u 25–82% chorych występują wczesne objawy nieswoiste o charakterze infekcji wirusowej. Mimo że choroba postępuje szybko, dzięki właściwej diagnozie i wdrożeniu prawidłowego leczenia obserwuje się zwykle poprawę stanu zdrowia pacjenta.

Przeciwciała w przebiegu autoimmunologicznego zapalenia mózgu

Postępy w badaniach nad autoimmunologicznym zapaleniem mózgu (AE) w ciągu ostatnich 10 lat doprowadziły do odkrycia nowych jednostek chorobowych i charakterystycznych dla nich biomarkerów, co skutkowało zmianą wcześniejszego podejścia diagnostycznego. Zgodnie z najnowszymi rekomendacjami (2021) jednym z kluczowych elementów diagnostyki autoimmunologicznych zapaleń mózgu jest badanie obecności przeciwciał antyneuronalnych.

Najczęściej wykrywane są przeciwciała przeciwko antygenom powierzchniowym, a w 80% przypadków stwierdza się obecność przeciwciał przeciwko receptorowi NMDA (NMDAR, ang. N-methyl-D-aspartate receptors). Około 75% pacjentów, u których rozpoznano autoimmunologiczne zapalenie mózgu (AE) z obecnością tych przeciwciał, w pełni wraca do zdrowia, jednak części chorych nie udaje się uratować – AE prowadzi u nich do zgonu. Szanse przeżycia są zależne od momentu wprowadzenia właściwego leczenia.

Drugą grupą autoprzeciwciał wywołujących autoimmunologiczne zapalenie mózgu (AE) są przeciwciała wewnątrzkomórkowe, których obecność jest związana przeważnie ze współistniejącym nowotworem. Z tego względu u osób, u których rozpoznano AE, należy przeprowadzić dokładną diagnostykę onkologiczną. Co ciekawe, u 7% pacjentów współwystępują dwa rodzaje przeciwciał i mogą to być zarówno przeciwciała przeciwko antygenom zewnątrz-, jak i wewnątrzkomórkowym.

Niedawno zidentyfikowane formy zapalenia mózgu często wiążą się z obecnością autoprzeciwciał przeciwko antygenom znajdującym się w neuronach i komórkach glejowych lub przeciwko białkom w synapsie nerwowej, które mogą wywoływać objawy przypominające infekcyjne zapalenie mózgu. Termin „autoimmunologiczne zapalenia mózgu” obejmuje więc kilka rodzajów chorób o różnej patofizjologii.

Kliniczne podstawy rozpoznania

Objawy autoimmunologicznego zapalenia mózgu, takie jak psychoza i urojenia, często przypominają choroby psychiczne, co znacznie utrudnia postawienie właściwej diagnozy. Chorzy są zwykle w pierwszej kolejności kierowani do psychiatrów. Na podstawie samych objawów trudno określić, jakie konkretnie przeciwciała antyneuronalne mogą występować u pacjenta, dlatego zaleca się przeprowadzenie badań panelowych, które umożliwiają jednoczesne badanie w kierunku wielu różnych przeciwciał.

W autoimmunologicznych zapaleniach mózgu dominują przeciwciała skierowane przeciwko antygenom powierzchniowym, takie jak anty-NMDAR czy anty-LGI1. Niemniej jednak bardzo ważna jest również diagnostyka przeciwciał skierowanych przeciwko antygenom wewnątrzkomórkowym, np. anty-Hu, zwłaszcza że ich obecność jest często związana z wysokim ryzykiem wystąpienia nowotworu. Zidentyfikowanie, które konkretnie przeciwciała występują u pacjenta, może pomóc w diagnostyce onkologicznej, gdyż wykazano korelację pomiędzy niektórymi przeciwciałami a określonymi nowotworami, co może znacząco ułatwić dalsze postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne.

Rekomendacje diagnostyczne 2021

Zgodnie z najnowszymi rekomendacjami przy podejrzeniu autoimmunologicznego zapalenia mózgu należy wykonać następującą diagnostykę:

1. Badania obrazowe mózgu i EEG.

2. Badania laboratoryjne:

• badanie płynu mózgowo-rdzeniowego wraz z oceną obecności przeciwciał antyneuronalnych,
• badanie krwi (surowicy) w kierunku przeciwciał antyneuronalnych.

3. Badania skriningowe w poszukiwaniu nowotworu.

Oprócz panelu badań przeciwciał antyneuronalnych w surowicy często wykonuje się wiele innych analiz w celu poszerzenia diagnostyki.

UWAGA! Badania w kierunku przeciwciał anty-NMDAR powinny być zawsze wykonywane wyłącznie w przypadku wskazań klinicznych.

Podsumowanie

Zaburzenia neuropsychiatryczne (zwłaszcza te pojawiające się nagle) mogą być wskazówką dla lekarza do poszerzenia diagnostyki neurologicznej, także w kierunku autoimmunologicznego zapalenia mózgu (AE). Szybka i trafna diagnoza oraz wprowadzenie odpowiedniego leczenia pozwalają często na powrót pacjenta do zdrowia. Szczegółowe zbadanie mechanizmów autoimmunologicznego zapalenia mózgu (AE) może w przyszłości przyczynić się do lepszego zrozumienia funkcjonowania mózgu jako jednego z najważniejszych narządów ludzkiego organizmu.

Piśmiennictwo

1. A. Konopka i in., Autoimmunologiczne zapalenie mózgu jako możliwa przyczyna hospitalizacji psychiatrycznej nastolatków, Psychiatria Polska 2023, 57(4): 843–852
2. A.S. Hirschfeld i in., Przypadek seronegatywnej ostrej fazy autoimmunologicznego zapalenia mózgu z przeciwciałami przeciwko receptorom NMDA (anti-NMDAR encephalitis), z obecnością przeciwciał dla HSV, Polski Przegląd Neurologiczny 2019, 15(2): 111–117
3. R. Wójtowicz i in., Autoimmunologiczne zapalenie mózgu z obecnością przeciwciał przeciwko receptorom NMDA – przegląd aktualnego stanu wiedzy w oparciu o przypadek kliniczny, Anestezjologia Intensywna Terapia 2018, 50(1): 35–40
4. H. Abboud i in., Autoimmune encephalitis: proposed best practice recommendations for diagnosis and acute management, J Neurol Neurosurg Psychiatry 2021, 92: 757–768
5. C.E. Uy i in., Autoimmune encephalitis: clinical spectrum and management, Pract Neurol 2021, 0: 1–14
6. Euroimmun, Diagnostyka przeciwciał antyneuronalnych i biomarkerów w schorzeniach neurodegeneracyjnych, Broszura Neurologiczna, 2023
7. https://www.euroimmun.pl/autoimmunologiczne-zapalenie-mozgu-sposob-rozpoznania/ [dostęp: 11.01.2024]
8. https://www.euroimmun.pl/historia-pacjentki-z-autoimmunologicznym-zapaleniem-mozgu/ [dostęp: 11.01.2024]