Spis treści
- Ferrytyna – podstawowe informacje
- Kiedy ferrytyny jest za dużo – objawy
- Możliwe przyczyny hiperferrytynemii
- Ferrytyna w stanach zapalnych
- Cytoliza a hiperferrytynemia
- Hemochromatoza a hiperferrytynemia
- Inne przyczyny hiperferrytynemii
Zarówno podwyższony poziom ferrytyny (hiperferrytynemia), jak i obniżony poziom (hipoferrytynemia), mają szkodliwy wpływ na organizm i wymagają oceny w kontekście stanu klinicznego pacjenta. W niniejszym artykule skupimy się na przyczynach hiperferrytynemii, zaczynając od scharakteryzowania i opisania funkcji ferrytyny w organizmie.
Ferrytyna – podstawowe informacje
Ferrytyna jest globularną cząsteczką o średnicy 10–12 nm, kształtem przypominającą wydrążoną kulę, w której wnętrzu znajduje się zdeponowane żelazo – stanowi ono mineralny rdzeń tego białka. Jedna molekuła ferrytyny jest zdolna do wiązania od 2000 do 4500 atomów żelaza. Żelazo magazynowane w ferrytynie nie jest dostępne dla komórek bezpośrednio, musi zostać uwolnione z ferrytyny. Ten proces zachodzi zazwyczaj poprzez degradację ferrytyny w lizosomach komórkowych.
Ferrytyna występuje we wszystkich komórkach organizmu człowieka, a jej podstawową funkcją jest magazynowanie żelaza. Jest czułym wskaźnikiem gospodarki żelazem. Wartości referencyjne stężeń ferrytyny we krwi mogą być zróżnicowane w zależności od zastosowanych metod analitycznych oraz badanej populacji, gdzie kluczową rolę odgrywają czynniki takie jak wiek i płeć. Przyjmuje się, że stężenia poniżej 30 ng/ml mogą wskazywać na niedobór żelaza, nawet bez obecności anemii.
Należy pamiętać, że ferrytyna to nie tylko magazyn żelaza, jest również markerem ostrych i przewlekłych zapaleń, szczególnie przewlekłych chorób nerek, reumatoidalnego zapalenia stawów i innych chorób o podłożu autoimmunologicznym oraz ostrych zapaleń infekcyjnych.
Poziom ferrytyny jest zależny od ustrojowej gospodarki żelazem, ale również od cytokin prozapalnych, takich jak: TNF-α, IL-1a, IL-6, kachektyny, a ponadto od hormonów tarczycy i insuliny.
Kiedy ferrytyny jest za dużo – objawy
Objawy mogą być niespecyficzne. Początkowo, gdy poziom ferrytyny jest jeszcze stosunkowo niski, pacjent może nie doświadczać widocznych objawów. Jednak w miarę narastania ilości żelaza w organizmie i postępującego uszkodzenia narządów, objawy mogą się nasilać. Pierwsze objawy mogą manifestować się bólem pod prawą łopatką, czy po prawej stronie brzucha. Chory w późniejszym okresie może odczuwać przewlekłe zmęczenie, nieustające pomimo prawidłowej ilości snu. Mogą się pojawić problemy z odpornością i częste infekcje. Mogą też pojawiać się różne niepokojące bóle – stawów, brzucha, mięśni czy głowy.
W przypadku wykrycia podwyższonych wartości ferrytyny konieczna jest konsultacja lekarska z przeprowadzeniem wnikliwego wywiadu, ze szczególnym uwzględnieniem chorób rodzinnych i współistniejących, oraz wykonaniem dodatkowych badań diagnostycznych.
Możliwe przyczyny hiperferrytynemii
W 90% przypadków najczęstszymi przyczynami hiperferrytynemii są schorzenia niezwiązane z przeładowaniem organizmu żelazem, m.in. nadużywanie alkoholu, zespół metaboliczny, stany zapalne i cytoliza. W pozostałych przypadkach lekarz rozważy hemochromatozę, będzie miał na uwadze również inne rzadkie choroby.
Nadużywanie alkoholu – hiperferrytynemię, zazwyczaj nieprzekraczającą 1000 ng/ml, może występować u ok. 40–70% osób przewlekle nadużywających alkoholu. Pełna abstynencja od alkoholu w ciągu 2 – 6 tygodni prowadzi do zmniejszenia poziomów ferrytyny.
Odgrywa ważną rolę w chorobach metabolicznych. Stwierdzono związek między wysokim poziomem ferrytyny a obecnością zespołu metabolicznego, którego kryterium rozpoznania stanowi obecność otyłości oraz dwóch spośród trzech czynników: podwyższonego ciśnienia tętniczego, hiperglikemii lub hipertrójglicerydemii.
Ferrytyna w stanach zapalnych
Przy niedokrwistościach z niedoboru żelaza, która jest najczęstszą postacią niedokrwistości – stężenie ferrytyny jest obniżone. Hipoferrytynemię stwierdza się również w celiakii, niedoczynności tarczycy i niedoborze witaminy C.
Generalnie w stanach zapalnych obserwuje się zmniejszenie zapasów żelaza, mimo to nie dochodzi do hipoferrytynemii, ale odwrotnie – częsta jest hiperferrytynemia. Ferrytyna jest białkiem ostrej fazy, a więc w stanach zapalnych pomimo niedoboru żelaza i anemii stężenie ferrytyny nie musi być obniżone. Tak dzieje się choćby w przypadkach niedokrwistości chorób przewlekłych, w których stężenie ferrytyny jest podwyższone.
W zakażeniach bakteryjnych ferrytyna zmniejsza dostępność żelaza koniecznego dla życiowych procesów mikroorganizmów, a stężenia ferrytyny mieszczą się w granicach 500–700 ng/ml. W zapaleniach o podłożu autoimmunologicznym hiperferrytynemia jest mniej nasilona. W posocznicy stężenia mogą przekraczać 20 000 ng/ml, a nawet 100 000 ng/ml. W ostrych zapaleniach hiperferrytynemia pojawia się już w pierwszej lub drugiej dobie, osiągając szczyt w ósmej. Natomiast ekstremalnie wysokie stężenia ferrytyny, przekraczające 100 000 ng/ml (nawet do 250) obserwuje się w chorobie Stilla.
Cytoliza a hiperferrytynemia
Cytoliza w przebiegu ostrych i przewlekłych zapaleń wątroby oraz zapaleń mięśni może powodować hiperferrytynemię, towarzyszy temu wzrost aktywności aminotransferaz wątrobowych.
Hemochromatoza a hiperferrytynemia
W pozostałych przypadkach należy brać pod uwagę dziedziczną hemochromatozę, w chorobie tej poziomy ferrytyny najczęściej nie przekraczają 5000 ng/ml. Diagnoza hemochromatozy dotyczy ok. 10% osób z hiperferrytynemią.
Inne przyczyny hiperferrytynemii
U chorych z poziomami ferrytyny powyżej 1000 ng/ml, zwiększoną surowiczą aktywnością aminotransferaz i liczbą płytek krwi poniżej 200 000/mm3 w ok. 80% przypadków stwierdza się marskość. Do innych rzadkich przyczyn hiperferrytynemi należą m.in. porfiria skórna późna, zespół hemofagocytowy (HLH).
Ponadto duże badanie populacyjne (HEIRS study) sugeruje, że stężenia ferrytyny powyżej 1000 ng/ml, niezależnie od przyczyny, mogą być związane z wyższym ryzykiem śmiertelności.
W każdym przypadku podwyższonego surowiczego stężenia ferrytyny należy dążyć do określenia przyczyny i ocenić ewentualne ryzyko nadmiernego gromadzenia żelaza w organizmie. Dzięki dodatkowym badaniom, oceniającym gospodarkę żelazem, takimi jak m.in.: transferyna, całkowita zdolność wiązania żelaza (TIBC), utajona zdolność wiązania żelaza (UIBC), czy badanie morfologii krwi, możliwe będzie zdiagnozowanie oraz odpowiednie leczenie stanu hiperferrytynemii. W przypadku ekstremalnie wysokich poziomów ferrytyny, trudnych do zdiagnozowania, możemy wykonać badanie ferrytyny glikozylowanej. Jest to jedna z dwóch krążących form ferrytyny w surowicy krwi. Bardzo wysokie stężenie ferrytyny i obniżony poziom jej glikozylowanej formy (GF) <20 % stanowią bardzo dobry marker chorób autozapalnych, związanych z zespołem aktywacji makrofagów (MAS).
Pamiętaj! Od 1 lipca 2022 lekarz rodzinny w przychodni POZ może zlecić dodatkowe badania diagnostyczne na koszt NFZ. Są to m.in. badania biochemiczne i immunochemiczne, w tym ferrytyna, witamina B12, kwas foliowy, czy anty-CCP.
>>> Przeczytaj też: Hemochromatoza – najczęstsza choroba rzadka
Piśmiennictwo
- Kosiorowska E., Hartleb M.: Ferrytyna – strategia diagnostyczna dla wysokich stężeń osoczowych. Gastroenterologia Praktyczna 2016, 4 (33), 37-45.
- Kinga Krzyżowska, Jerzy Eszyk, Maciej Gonciarz: Ferrytyna – udział w gospodarce żelazem i znaczenie diagnostyczne. Lekarz POZ 5/2020
