Czym jest wstrząs hipowolemiczny? Objawy, przyczyny i postępowanie

Wstrząs hipowolemiczny stanowi jeden z najpoważniejszych stanów zagrożenia życia, w przebiegu którego dochodzi do krytycznego spadku objętości krwi krążącej lub innych płynów ustrojowych, co prowadzi do niewydolności układu sercowo-naczyniowego oraz niedotlenienia tkanek. Mimo że patomechanizm tego zaburzenia jest stosunkowo prosty – niedobór objętości wewnątrznaczyniowej skutkuje obniżeniem ciśnienia perfuzyjnego – konsekwencje mogą być skrajnie niebezpieczne i trudne do odwrócenia.

W artykule przyjrzymy się mechanizmom powstawania wstrząsu hipowolemicznego, jego przyczynom i objawom klinicznym, a także omówimy aktualne strategie terapeutyczne – od pierwszej pomocy po leczenie szpitalne w warunkach intensywnej terapii.

Spis treści:

1. Wstrząs hipowolemiczny: czym jest?
   • Rodzaje wstrząsu krwotocznego
2. Przyczyny wstrząsu hipowolemicznego
3. Objawy wstrząsu hipowolemicznego
   • Fazy wstrząsu krwotocznego
4. Postępowanie i leczenie w przypadku wstrząsu krwotocznego
   • Wstrząs hipowolemiczny: pierwsza pomoc. Jak powinna wyglądać?
5. Czy można zapobiec wstrząsowi hipowolemicznemu?
6. Powikłania wstrząsu krwotocznego
7. Wstrząs hipowolemiczny: podsumowanie

Wstrząs hipowolemiczny: czym jest?

Wstrząs hipowolemiczny to stan krytyczny, wynikający z nagłej utraty dużej objętości krwi lub płynów ustrojowych. W jego przebiegu dochodzi do znacznego zmniejszenia objętości krwi krążącej, co skutkuje zaburzeniem perfuzji tkanek, niedotlenieniem i pogorszeniem funkcji narządów. Jest to najczęstsza forma wstrząsu w populacji ogólnej i jedna z głównych przyczyn zgonów pourazowych – szczególnie wśród młodych dorosłych.

Patofizjologicznie wstrząs uruchamia szereg reakcji kompensacyjnych: wzrasta aktywność układu współczulnego, uwalniane są katecholaminy, wazopresyna i aldosteron – wszystko po to, by utrzymać ciśnienie i perfuzję mózgu oraz serca. Jednak mechanizmy te są krótkotrwałe. Jeśli nie przywrócimy właściwej objętości krwi krążącej, dochodzi do kaskady zmian metabolicznych i upośledzenia funkcji narządów, które z czasem stają się nieodwracalne.

Rodzaje wstrząsu krwotocznego

Wstrząs krwotoczny stanowi najczęstszą postać wstrząsu hipowolemicznego i może rozwinąć się w bardzo krótkim czasie. Klasyfikacja tego stanu opiera się przede wszystkim na szacunkowej objętości utraty krwi oraz reakcji fizjologicznej organizmu, co pozwala na ocenę ciężkości wstrząsu i dostosowanie odpowiedniego leczenia.

Najczęściej stosowanym podziałem klinicznym jest klasyfikacja 4 stopniowa która wyróżnia:

• Stopień I – łagodna (utrata <15% objętości krwi)
  • utrata <750 ml krwi,
  • brak istotnych objawów klinicznych,
  • tętno <100/min, ciśnienie tętnicze prawidłowe.
• Stopień II – umiarkowana (utrata 15–30%)
  • utrata 750-1500 ml krwi,
  • tachykardia, bladość skóry, spadek diurezy,
  • tętno 100-120/min, ciśnienie zwykle nadal prawidłowe lub nieznacznie obniżone.
• Stopień III – ciężka (utrata 30–40%)
  • utrata 1500-2000 ml krwi,
  • wyraźna hipotensja, zaburzenia świadomości, skąpomocz,
  • tętno 120-140/min, ciśnienie tętnicze obniżone.
• Stopień IV – bardzo ciężka/zagrażająca życiu (utrata >40%)
  • utrata >2000 ml krwi,
  • ciężka hipotensja, zaburzenia świadomości, sinica, anuria,
  • tętno >140/min, możliwa bradykardia terminalna.

>> Sprawdź: Serce człowieka — budowa, położenie i funkcje w organizmie

Przyczyny wstrząsu hipowolemicznego

Wśród najczęstszych przyczyn wstrząsu hipowolemicznego wyróżnia się:

• Krwotok zewnętrzny lub wewnętrzny – spowodowany urazami, zabiegami chirurgicznymi, pęknięciem tętniaka aorty, krwawieniem z przewodu pokarmowego (np. w wyniku wrzodów trawiennych, żylaków przełyku, perforacji jelit) lub krwotokiem poporodowym. Może również obejmować krwawienia operacyjne lub pooperacyjne.
• Ciężkie odwodnienie – wynikające z przewlekłych lub ostrych stanów, takich jak biegunki (często wodniste, np. w przebiegu infekcji), wymioty (np. w wyniku zatrucia pokarmowego), nadmierne pocenie się (np. w wyniku gorączki lub intensywnego wysiłku fizycznego), cukrzyca (szczególnie w przypadku hiperglikemii i poliurii) lub niewydolność nerek (z zaburzeniem równowagi wodno-elektrolitowej).
• Oparzenia – powodujące utratę osocza przez uszkodzony naskórek oraz zwiększoną przepuszczalność naczyń włosowatych, co prowadzi do utraty płynów, zwłaszcza w przypadku oparzeń dużych powierzchni ciała (powyżej 20% powierzchni ciała) oraz w pierwszej fazie oparzenia.
• Zapalenie trzustki i przemieszczenie płynów do trzeciej przestrzeni – w wyniku zapalenia trzustki dochodzi do wycieku płynów do jamy brzusznej i tkanek, co prowadzi do hipowolemii, mimo że nie ma widocznej utraty płynów na zewnątrz organizmu. Zjawisko to może również występować w przypadku innych stanów zapalnych jamy brzusznej, takich jak zapalenie otrzewnej.

Objawy wstrząsu hipowolemicznego

Objawy wstrząsu zależą od szybkości i zakresu utraty płynów. Do typowych symptomów należą:

• zimna, lepka skóra,
• bladość skóry i błon śluzowych,
• tachykardia,
• przyspieszony oddech,
• spadek ciśnienia tętniczego,
• osłabienie, zmęczenie, zawroty głowy,
• utrata przytomności lub splątanie,
• zmniejszenie wydalania moczu,
• utrata tętna na obwodzie,
• obniżenie temperatury ciała.

Laboratoryjne objawy wstrząsu hipowolemicznego obejmują podwyższenie stężenia kwasu mlekowego, wskazujące na niedotlenienie tkanek, oraz wzrost hematokrytu przy utracie osocza. Może wystąpić także leukocytoza, jako reakcja organizmu na stres lub infekcje. Wzrost stężenia kreatyniny i mocznika może sugerować pogorszenie funkcji nerek. Dodatkowo, mogą wystąpić zaburzenia elektrolitowe, takie jak hipokalemia. Podwyższenie poziomu białka C-reaktywnego (CRP) wskazuje na stan zapalny.

Fazy wstrząsu krwotocznego

Wstrząs przebiega etapowo:

• Faza kompensacyjna

Organizm stara się zrekompensować utratę krwi, zwężając naczynia krwionośne i zwiększając częstość akcji serca. Tętno przyspiesza, ciśnienie krwi utrzymuje się w normie, a pacjent może pozostać przytomny. Zmniejsza się perfuzja obwodowa, ale funkcje podstawowe wciąż są zachowane.

• Faza dekompensacyjna

W tej fazie zdolność organizmu do kompensowania strat krwi zaczyna zawodzić. Tętno rośnie, ciśnienie krwi spada, pojawiają się objawy niedotlenienia tkanek, takie jak bladość skóry, zimne kończyny, przyspieszony oddech, dezorientacja oraz spadek wydolności narządów. To faza, w której konieczne jest natychmiastowe leczenie.

• Faza nieodwracalna

Jeśli wstrząs nie zostanie skutecznie leczony, dochodzi do nieodwracalnych uszkodzeń tkanek i narządów. Spadek ciśnienia krwi, zapaść krążeniowa, niewydolność wielonarządowa oraz całkowita utrata przytomności to główne objawy. Leczenie staje się mało efektywne, a rokowanie pacjenta jest bardzo złe.

>> To może Cię zainteresować: Omdlenia u dorosłych i dzieci – przyczyny, objawy, rodzaje. Jakie badania wykonać?

Postępowanie i leczenie w przypadku wstrząsu krwotocznego

Kluczowe elementy leczenia obejmują:

1. Zahamowanie krwawienia. Pierwszym krokiem w leczeniu wstrząsu krwotocznego jest kontrola źródła krwawienia. Może to obejmować zastosowanie opasek uciskowych, tamponady, operację lub interwencję endoskopową, zależnie od przyczyny krwotoku.
2. Podanie płynów dożylnych. W celu przywrócenia objętości krwi i zapewnienia odpowiedniej perfuzji narządów, pacjentowi podaje się płyny dożylne. Początkowo stosuje się krystaloidy (np. sól fizjologiczną). W późniejszym etapie leczenia, gdy krwawienie zostało opanowane, stosuje się preparaty krwiopochodne (np. krew, osocze, płytki krwi). Koloidy (np. albumina) są stosowane coraz rzadziej, a aktualne wytyczne zalecają przede wszystkim krystaloidy jako płyny pierwszego wyboru.
3. Monitorowanie parametrów hemodynamicznych. Ważne jest ciągłe monitorowanie parametrów takich jak ciśnienie krwi, tętno, diureza, stężenie kwasu mlekowego oraz innych wskaźników, które pozwalają na ocenę skuteczności leczenia i odpowiedź organizmu na terapię.
4. Leczenie przyczynowe. Oprócz zatrzymania krwawienia, kluczowe jest leczenie podstawowej przyczyny wstrząsu, np. leczenie pękniętego tętniaka, chirurgiczne usunięcie krwiaka, leczenie chorób nowotworowych, które mogą prowadzić do krwawienia, czy terapia w przypadku urazów wewnętrznych.
5. Leczenie farmakologiczne. W zależności od stanu pacjenta, mogą być stosowane leki wspomagające krążenie, takie jak środki inotropowe, które poprawiają siłę skurczu serca, czy też leki zwiększające ciśnienie tętnicze. W przypadkach sepsy, która może być powikłaniem krwotoku, stosuje się antybiotyki.

Kluczowym elementem leczenia wstrząsu krwotocznego jest szybka interwencja oraz intensywne wsparcie medyczne, które może uratować życie pacjenta.

Wstrząs hipowolemiczny: pierwsza pomoc. Jak powinna wyglądać?

Pierwsza pomoc w przypadku podejrzenia wstrząsu hipowolemicznego polega na:

• wezwaniu pogotowia ratunkowego,
• ułożeniu chorego w pozycji przeciwwstrząsowej (na plecach, z uniesionymi nogami),
• ogrzaniu poszkodowanego,
• zabezpieczeniu ran i krwawień (jeśli są obecne np. przez uciskanie),
• unikaniu podawania płynów doustnie, jeśli poszkodowany jest nieprzytomny lub ma uraz głowy/klatki piersiowej.

>> Zobacz: Odwodnienie i nawodnienie organizmu – fakty i mity

Czy można zapobiec wstrząsowi hipowolemicznemu?

Wstrząs hipowolemiczny często rozwija się gwałtownie, ale w przypadku jego stopniowego rozwoju można w wielu przypadkach mu zapobiec. Kluczowe w prewencji są: wczesne rozpoznanie krwawienia, szczególnie wewnętrznego; odpowiednie nawodnienie w sytuacjach ryzyka odwodnienia, takich jak biegunki czy upały; monitorowanie stanu pacjentów w okresie okołooperacyjnym; profilaktyka oparzeń i ich właściwe leczenie oraz stała kontrola parametrów biochemicznych u pacjentów z chorobami przewlekłymi.

Powikłania wstrząsu krwotocznego

Nieleczony lub zbyt późno rozpoznany wstrząs hipowolemiczny może prowadzić do licznych powikłań, w tym:

• uszkodzenie narządów wewnętrznych,
• koagulopatia i zespół rozsianego wykrzepiania wewnątrznaczyniowego (DIC),
• niewydolność nerek,
• niewydolność oddechowa,
• zatrzymanie krążenia,
• uszkodzenie mózgu,
• hipotermia,
• zakażenia septyczne,
• śmierć.

Szacuje się, że wstrząs hipowolemiczny może być odpowiedzialny nawet za 30-40% zgonów u pacjentów po urazach wielonarządowych, jeśli nie zostanie rozpoznany i leczony odpowiednio wcześnie

Wstrząs hipowolemiczny: podsumowanie

Wstrząs hipowolemiczny to jedna z najczęstszych i najbardziej niebezpiecznych form wstrząsu, której istotą jest gwałtowna utrata objętości wewnątrznaczyniowej. Może być wywołany zarówno krwotokiem, jak i poważnym odwodnieniem, a jego konsekwencje – od zaburzeń metabolicznych po niewydolność wielonarządową – mogą prowadzić do śmierci, jeśli nie zostanie szybko rozpoznany i leczony. Dzięki odpowiedniemu leczeniu – zarówno na poziomie pierwszej pomocy, jak i w warunkach szpitalnych – możliwe jest zahamowanie postępujących zmian i uratowanie życia pacjenta.

• Wstrząs hipowolemiczny to stan zagrożenia życia wynikający z utraty krwi lub płynów.
• Najczęstszą przyczyną jest masywny krwotok (urazowy, wewnętrzny, chirurgiczny).
• Występuje też w ciężkim odwodnieniu, oparzeniach i biegunce.
• Objawy to m.in.: bladość, zimna skóra, tachykardia, niskie ciśnienie, splątanie.
• Wyróżnia się 4 stopnie wstrząsu hipowolemicznego, zależne od utraty krwi.
• Leczenie obejmuje szybkie przetoczenie płynów i/lub krwi, tlenoterapię, stabilizację hemodynamiczną.
• Kluczowa jest szybka interwencja – każda minuta opóźnienia zwiększa ryzyko zgonu.
• Można częściowo zapobiegać, np. poprzez odpowiednie nawodnienie, monitorowanie ryzyka krwawień, wczesne rozpoznanie.
• Powikłania obejmują: niewydolność wielonarządową, kwasicę metaboliczną, zgon.

Bibliografia

1. https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.2.2.1. (dostęp: 11.04.2025).
2. https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/22795-hypovolemic-shock (dostęp: 11.04.2025).
3. Kelley DM. Hypovolemic shock: an overview. Crit Care Nurs Q. 2005 Jan-Mar;28(1):2-19; quiz 20-1.
4. Taghavi S, Nassar AK, Askari R. Hypovolemic Shock. 2023 Jun 5. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan–.
5. Gulati A. Vascular Endothelium and Hypovolemic Shock. Curr Vasc Pharmacol. 2016;14(2):187-95.