Artykuł został zaktualizowany 25.04.2025 r.
Czerniaki skóry to nowotwory złośliwe, które w Polsce występują jeszcze względnie rzadko. Dużym problemem jest jednak bardzo wysoka dynamika przyrostu zachorowań. Najważniejszym czynnikiem ryzyka wystąpienia tego nowotworu jest działanie promieniowania ultrafioletowego, a najważniejszym czynnikiem profilaktyki jest ochrona przed nadmiernym jego działaniem i badanie znamion. Czerniak wcześnie wykryty jest wyleczalny.
Spis treści
- Co to jest czerniak?
- Objawy czerniaka złośliwego – jak wygląda czerniak?
- ABCDE czerniaka – alfabet czerniaka
- Przyczyny powstawania czerniaka złośliwego
- Diagnostyka czerniaka złośliwego – badania na czerniaka
- Leczenie czerniaka złośliwego
- Profilaktyka zachorowania na czerniaka złośliwego
- Czerniak skóry – często zadawane pytania
Co to jest czerniak?
Czerniak złośliwy (łac. melanoma malignum) to nowotwór złośliwy skóry, błon śluzowych lub gałki ocznej, powstający z komórek barwnikowych (melanocytów), stanowiący ok. 1% wszystkich nowotworów złośliwych. Zachorowalność na czerniaka od wielu dekad rośnie, na świecie co roku diagnozuje się 133 tys. nowych przypadków, w Polsce 3,5 – 4 tys. W klasyfikacji ICD-10 czerniak skóry ma kod C43.
>>> Przeczytaj też: Rak skóry – rodzaje, objawy, badania i leczenie
Objawy czerniaka złośliwego – jak wygląda czerniak?
Zmiany skórne, które mogą nasuwać podejrzenie czerniaka w 60% rozwijają się na skórze niezmienionej, natomiast 40% rozwija się na podłożu wcześniej istniejącej zmiany barwnikowej, tzw. pieprzyka.
Jak wygląda czerniak – „podejrzana” zmiana skórna?
We wczesnej postaci czerniaka zmiana jest płaska i niesymetryczna (o nieregularnym kształcie oraz niejednolitej barwie, z jaśniejszymi i ciemniejszymi miejscami w obrębie znamienia). Wielkość zmiany przekracza 6 mm, może występować swędzenie.
W postaci zaawansowanej zmiana jest uwypuklona powyżej poziomu skóry, zdarza się jej owrzodzenie z sączącym się płynem surowiczo-krwistym.
Czerniak bezbarwnikowy
Należy pamiętać, iż czerniak może być również zmianą bezbarwnikową. Występuje rzadko (ok. 2%) i jest wówczas widoczny jako różowoczerwona grudka, która ma tendencje do powiększania się.
Czerniaki występują w dowolnym miejscu na ciele, ale najczęściej widoczne są na twarzy, plecach i kończynach, czyli w miejscach odsłoniętych i narażonych na działanie promieniowania słonecznego.
Inne lokalizacje czerniaka złośliwego to:
- czerniak gałki ocznej, występujący na skórze powiek, spojówkach lub błonie naczyniowej oka,
- czerniak błon śluzowych: czerniak w jamie ustnej, górnych dróg oddechowych lub w okolicach narządów płciowych (np. czerniak sromu, czerniak penisa) i odbytu,
- czerniak podpaznokciowy, występujący jako zmiana barwnikowa paznokcia, najczęściej macierzy, ale może to być również zmiana w obrębie wału lub łożyska. Typowe objawy czerniaka paznokcia to znamię o wyglądzie prążka o rozmytym brzegu, rozszerzającego się do bocznej, dystalnej lub proksymalnej części paznokcia (tzw. objaw Hutchinsona).
Czerniak rozwijający się w obrębi dłoni, stóp lub paznokci nazywany jest czerniakiem akralnym.
Pierwszym objawem czerniaka może być powiększenie węzłów chłonnych, zwłaszcza jeśli nowotwór zlokalizowany jest w takiej okolicy, gdzie trudniej go zaobserwować (np. odbyt, paznokcie).
W jakim wieku może wystąpić czerniak? Melanoma to nowotwór rzadko występujący przed 40 r.ż, częstość jego występowania rośnie w piątej dekadzie życia i osiąga szczyt po 60-70 r.ż. Należy jednak podkreślić, iż na czerniaka można zachorować w każdym wieku.
ABCDE czerniaka – alfabet czerniaka
Wygląd czerniaka bywa opisywany przy pomocy tzw. alfabetu czerniaka, gdzie pierwsze pięć liter alfabetu nawiązuje do kluczowych jego cech.
- A – asymetria – zmiana na kształt nieregularny
- B – brzegi – brzegi zmiany są poszarpane, nieregularne
- C – kolor – znamię jest nierówno zabarwione – plamiaste, łaciate może być czerwone, czarne, różowe
- D – duży rozmiar – zmiana rośnie powyżej 6 mm
- E – ewolucja – zmienia się rozmiar, kształt, kolor
Przyczyny powstawania czerniaka złośliwego
Przyczyny powstawania choroby nie są do końca poznane. Ok. 10% czerniaków występuje rodzinnie i pewne znaczenie mają tutaj uwarunkowania genetyczne. Jednak zdecydowanie kluczową rolę w powstawaniu tego nowotworu odgrywa narażenie na promieniowanie UV, zwłaszcza u osób z jasną i piegowatą skórą, podatną na słoneczne oparzenia.
Do czynników ryzyka powstania czerniaka złośliwego zalicza się:
- jasną skórę, zwłaszcza z obecnością piegów, jednak osoba o ciemnej karnacji również może zachorować na czerniaka,
- blond lub rude włosy, niebieskie oczy,
- znamiona barwnikowe (pieprzyki),
- promieniowanie UV, w tym korzystanie z solarium,
- skłonność do oparzeń słonecznych, ciężkie poparzenia słoneczne w dzieciństwie lub w młodości,
- obciążenie rodzinne (krewni pierwszego stopnia),
- przyjmowanie leków immunosupresyjnych, np. po przeszczepach narządów.
| WAŻNE! Opalenizna nie chroni przed czerniakiem. |
Diagnostyka czerniaka złośliwego – badania na czerniaka
Jeśli zauważymy u siebie zmianę skórną, która nas zaniepokoi, należy zgłosić się do lekarza dermatologa w celu wykonania dermatoskopii. Jest to obecnie podstawowe narzędzie wczesnej diagnostyki tego nowotworu. Dermatoskopia pozwoli na wykluczenie zmian, które nie pochodzą z komórek barwnikowych (jak np. zmiany naczyniowe czy brodawki łojotokowe).
Po zebraniu wywiadu oraz badaniu dermatoskopem lekarz zdecyduje, czy dane znamię powinno być usunięte i poddane badaniu histopatologicznemu. To ostatnie jest badaniem rozstrzygającym o postawieniu diagnozy i dalszym postępowaniu z pacjentem.
>>> Przeczytaj też: Badanie histopatologiczne – co to jest, co wykrywa i kiedy się je przeprowadza?
Badania z krwi w przypadku czerniaka złośliwego pełnią jedynie funkcję pomocniczą i są przydatne raczej do monitorowania choroby. Takim badaniem jest białko S100 – rodzaj białka wiążącego wapń, który może być markerem czerniaka. Jego stężenie we krwi koreluje ze stopniem zaawansowania nowotworu, jest również wykorzystywane jako czynnik prognostyczny i monitorujący leczenie. Oznaczanie poziomu białka S100 u pacjentów po usunięciu zmiany nowotworowej i leczeniu może być również dobrym sposobem na wczesne wykrycie nawrotów choroby.
U osób zdrowych poziom białka S100 powinien wynosić mniej niż 0,105 µg/l.
Leczenie czerniaka złośliwego
Potwierdzenie diagnozy czerniaka w badaniu histopatologicznym jest etapem wstępnym w dalszym postępowaniu z pacjentem. Następnym krokiem jest stwierdzenie, jak zaawansowana jest choroba, czy pacjent ma już przerzuty. W tym celu wykonuje się biopsję tzw. węzła wartowniczego (jednego z blisko położonych względem lokalizacji guza pierwotnego węzłów chłonnych).
Jeśli węzły chłonne nie są zajęte, to doszczętne usunięcie zmiany jest wystarczające. W przypadku czerniaka zaawansowanego lub rozsianego stosuje się leczenie biologiczne (nowoczesne i obecnie najbardziej skuteczne metody leczenia np. ipilimumab lub niwolumab, pembrolizumab), w uzasadnionych przypadkach leczenie operacyjne polegające na eliminacji przerzutów czerniaka złośliwego.
Ważnym elementem procesu leczenia jest obserwacja pacjenta po wyeliminowaniu zmiany oraz badania kontrolne. Częstotliwość badań kontrolnych zależy od stanu wyjściowego pacjenta po leczeniu, początkowo może to być nawet 1 raz w miesiącu.
Profilaktyka zachorowania na czerniaka złośliwego
Czerniak złośliwy jest nowotworem, w którym rokowanie nie jest dobre. Dlatego najważniejszym elementem walki z tą chorobą jest profilaktyka, czyli unikanie sytuacji sprzyjających jej powstaniu. Do elementów profilaktyki zaliczamy:
- unikanie słońca w godzinach 10-15,
- stosowanie kremów z filtrami ochronnymi UVA i UVB zgodnie z zaleceniami producentów,
- chronienie ciała przed słońcem odpowiednim ubraniem, nakryciem głowy oraz okularami przeciwsłonecznymi,
- nie należy korzystać z solarium,
- kontrola znamion i pieprzyków na skórze – dermatoskopia.
Czerniak skóry – często zadawane pytania
- Czy czerniak może powstać z brodawki łojotokowej?
Brodawka łojotokowa jest zmianą łagodną nie powstającą z komórek barwnikowych, na jej bazie czerniak nie powstanie.
- Czy czerniak boli? Czy czerniak swędzi?
Czerniak nie jest zmianą bolesną, nie boli również przy ucisku lub przy dotyku. Pacjenci częściej odczuwają swędzenie. Bolesne mogą być zmiany które przebiegają z owrzodzeniem.
- Czy czerniak jest uleczalny?
Wcześnie wykryta choroba jest w pełni uleczalna.
- Ile lat rozwija się czerniak?
Czerniak może rozwijać się kilka miesięcy do kilku lat. Dlatego jeśli zauważymy u siebie nową, niepokojącą zmianę, lub zauważymy, że już istniejąca zmiana przechodzi ewolucję (powiększa się, zmienia kształt, zmienia kolor, powstaje na niej owrzodzenie) należy jak najszybciej udać się na badanie znamion.
Piśmiennictwo
- https://www.mp.pl/pacjent/dermatologia/choroby/nowotwory_skory/74371,czerniak
- P. Rutkowski, P.J. Wysocki, Czerniak skóry, „Onkologia w Praktyce Klinicznej – Edukacja” 2020, t. 6, nr 4, s. 225–245.
