Spis treści
- Czym są choroby przenoszone drogą płciową i jak do nich dochodzi?
- Czynniki ryzyka chorób przenoszonych drogą płciową
- Wywiad epidemiologiczny
- Objawy chorób przenoszonych drogą płciową
- Etiologia chorób przenoszonych drogą płciową
- Wybrane choroby przenoszone drogą płciową – diagnostyka laboratoryjna
- Profilaktyka zakażeń przenoszonych drogą płciową
Zgodnie z danymi WHO codziennie, u ponad miliona osób na świecie, dochodzi do zakażeń przenoszonych drogą płciową. Większość z nich przebiega bezobjawowo, ale i taka postać infekcji może mieć bezpośredni wpływ na życie i zdrowie człowieka. Choroby przenoszone drogą płciową mogą być przyczyną stygmatyzacji, niepłodności, nowotworów, powikłań ciąży oraz mogą zwiększać ryzyko zakażenia wirusem HIV.
Czym są choroby przenoszone drogą płciową i jak do nich dochodzi?
Choroby przenoszone drogą płciową (ang. sexually transmitted infections (STI)) do niedawna określane były mianem chorób wenerycznych. Nazwa nawiązywała do imienia Wenery – rzymskiej bogini płodności i miłości, jednak budziła w społeczeństwie negatywne skojarzenia. W 1999 r. Światowa Organizacja Zdrowia (ang. World Health Organization (WHO)), dla przełamania bariery wstydu oraz zachęcenia do badań i leczenia, wprowadziła nowe nazewnictwo.
Choroby przenoszone drogą płciową obejmują grupę chorób zakaźnych, których przyczyną są głównie kontakty seksualne bez zabezpieczenia, w tym kontakt waginalny, analny i oralny. Do zakażenia może dojść również podczas ciąży, porodu, karmienia piersią, a także poprzez zakażoną krew lub produkty krwiopochodne. Rozpoznanie choroby i podjęcie terapii opiera się na prawidłowo przeprowadzonym wywiadzie epidemiologicznym, obrazie klinicznym i diagnostyce laboratoryjnej.
Czynniki ryzyka chorób przenoszonych drogą płciową
Choroby przenoszone drogą płciową najczęściej dotyczą ludzi młodych (15 – 24 r.ż.), o dużej aktywności seksualnej, mieszkających w dużych miastach.
Zakażeniu sprzyjają:
- duża liczba i częsta zmiana partnerów seksualnych,
- przygodne kontakty seksualne,
- brak stosowania zabezpieczeń (prezerwatyw),
- ryzykowne techniki seksualne,
- substancje psychoaktywne.
Wywiad epidemiologiczny
Wywiad epidemiologiczny ma na celu ustalenie prawdopodobnego źródła choroby przenoszonej drogą płciową oraz możliwości przeniesienia zakażenia na partnera/partnerów. Informacje przekazane przez pacjenta mogą ułatwić lekarzowi ukierunkowanie diagnostyki i rozpoznanie choroby oraz podjęcie działań prowadzących do ograniczenia rozprzestrzeniania zakażenia.
O co może zapytać lekarz:
- czy mamy stałego partnera/partnerkę (od kiedy),
- kiedy miał miejsce ostatni kontakt seksualny i czy był w zabezpieczeniu,
- czy partner/partnerka ma jakieś dolegliwości, zmiany w okolicach genitaliów,
- czy oprócz stałego partnera/partnerki mieliśmy kontakt seksualny (w zabezpieczeniu/bez zabezpieczenia) z inną osobą i co wiemy o jej stanie zdrowia,
- do jakiego rodzaju kontaktu seksualnego doszło (waginalny, analny, oralny).
Objawy chorób przenoszonych drogą płciową
Choroby przenoszone drogą płciową mogą przebiegać bezobjawowo lub dawać mniej, lub bardziej charakterystyczny obraz kliniczny. Mogą przypominać inne infekcje intymne w obrębie dróg moczowo-płciowych lub inne choroby, ponieważ zmiany mogą dotyczyć również obszarów poza genitaliami.
Do najczęstszych objawów należą:
- upławy, często o nieprzyjemnym zapachu,
- świąd narządów płciowych i okolic odbytu,
- bóle w podbrzuszu,
- ból w trakcie współżycia płciowego,
- parcie na pęcherz i bolesne oddawanie moczu (pieczenie),
- owrzodzenia i grudki na narządach płciowych,
- powiększenie węzłów chłonnych.
Etiologia chorób przenoszonych drogą płciową
Zidentyfikowano ponad 30 drobnoustrojów (bakterie, wirusy, pasożyty), które mogą być przenoszone drogą płciową. Za największą liczbę zachorowań odpowiada 8 patogenów, które wywołują: kiłę, rzeżączkę, chlamydiozę, rzęsistkowicę oraz zakażenia wirusowe (wirusy WZW B, HSV, HIV i HPV).
Według danych WHO szacuje się, że na świecie:
- corocznie 374 mln osób zapada na jedną z czterech chorób: kiłę, rzeżączkę, chlamydiozę, i/lub rzęsistkowicę
- ponad 500 milionów osób w wieku 15–49 lat ma zakażenie narządów płciowych wirusem opryszczki pospolitej (HSV),
- ponad 311 tys. osób umiera każdego roku z powodu raka szyjki macicy spowodowanego zakażeniem wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV),
Liczba przypadków zachorowań w Polsce w 2022 r. (choroby ujęte w meldunkach epidemiologicznych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego PZH):
- kiła – 1990
- rzeżączka – 601
- chlamydioza – 551
- HIV (nowe przypadki) – 2380
- WZW B (przewlekłe) – 2457
Wybrane choroby przenoszone drogą płciową – diagnostyka laboratoryjna
Kiła (Syfilis)
Choroba wywoływana przez bakterię – krętka bladego (Treponema pallidum). Do zakażenia dochodzi głównie na drodze kontaktów płciowych, może dojść również poprzez pocałunki lub od matki w trakcie ciąży/porodu. Mężczyźni chorują dwukrotnie częściej niż kobiety. Okres wylęgania kiły wynosi 10-40 dni, średnio 21 dni. W I okresie kiły wczesnej pojawia się zmiana pierwotna (grudka przechodząca we wrzut), później (okres II) pojawiają się zmiany skórne. Kiła późna rozpoczyna się po upływie 1 roku od zakażenia, a jej objawy (kiła sercowo-naczyniowa, kilaki) mogą ujawnić się nawet po 15 latach okresu utajenia. Zarówno w kile wczesnej, jak i późnej może dojść do zajęcia ośrodkowego układu nerwowego. Należy pamiętać, że bezobjawowy przebieg zakażenia jest również groźny i brak leczenia może skutkować poważnymi następstwami dla zdrowia.
Diagnostyka serologiczna w kierunku kiły
Nieswoiste odczyny kardiolipinowe (badania przesiewowe):
- VDRL (Veneral Diseases Research Laboratory),
- USR (ang. unheated serum reagin test),
- RPR (ang. rapid plasma reagin).
Testy nieswoiste stają się dodatnie od 5-6 tyg. od zakażenia. Po leczeniu dochodzi do ich negatywizacji.
Swoiste odczyny krętkowe (badania weryfikujące):
- FTA, FTA-ABS,
- TPHA (najczulszy),
- EIA.
Testy swoiste są dodatnie od 2-4 tyg. od zakażenia.
Rzeżączka
Choroba wywoływana przez bakterie – dwoinki rzeżączki (Neisseria gonorrhoeae). Do zakażenia dochodzi drogą seksualną, rzadziej przez kontakt bezpośredni ze skażonymi przedmiotami (ręczniki, gąbki, muszle sedesowe). Okres wylęgania choroby i jej zakaźność trwa od 2-7 dni do 14 dni. U kobiet w większości przypadków zakażenie jest bezobjawowe lub skąpoobjawowe. Najczęstszą postacią objawową jest zapalenie kanału szyjki macicy. U mężczyzn do zakażenia dochodzi rzadziej, ale choroba ma zazwyczaj przebieg objawowy pod postacią zapalenia cewki moczowej. Wdrożenie antybiotykoterapii we wczesnym okresie choroby zapobiega jej groźnym następstwom.
Diagnostyka laboratoryjna w kierunku rzeżączki obejmuje mikroskopię, posiewy i testy molekularne. Materiałem do badania jest wymaz pobrany z pochwy, szyjki macicy, cewki moczowej, rzadziej z innych miejsc.
Osoby z rozpoznaniem rzeżączki i ich partnerzy powinni być poddani również badaniom w kierunku innych chorób przenoszonych drogą płciową, w tym w kierunku kiły i zakażeń wirusowych (HIV, WZW B i WZW C).
Chlamydioza
Choroba wywoływana przez bakterie należące do gatunku Chlamydia trachomatis. Do zakażenia dochodzi drogą seksualną i podczas porodu. Okres wylęgania wynosi 7–21 dni (zazwyczaj 10–12 dni). U 50% kobiet i 75% mężczyzn zakażenie przebiega bezobjawowo. Najczęstszą postacią kliniczną chlamydiozy u mężczyzn jest zapalenie cewki moczowej, u kobiet zapalenie szyjki macicy. Terapia wymaga podania antybiotyku.
W diagnostyce laboratoryjnej chlamydiozy rekomendowane są testy molekularne ze względu na ich wysoką czułość, swoistość oraz krótki czas oczekiwania na wynik. Materiałem do badania są: wymaz z szyjki macicy, cewki moczowej, gardła, spojówek, sperma lub próbka moczu („mocz poranny”).
Zakażenie wywołane przez Chlamydia trachomatis często współistnieje z innymi chorobami przenoszonymi drogą płciową, dlatego wskazane jest wykonanie badań przesiewowych w kierunku innych chorób przenoszonych drogą płciową: rzeżączki, kiły, WZW B, WZW C oraz HIV.
Rzęsistkowica
Choroba wywoływana przez pierwotniaka – rzęsistka pochwowego (Trichomonas vaginalis). Do zarażenia dochodzi drogą seksualną i poprzez bezpośredni kontakt ze skażonymi przedmiotami (ręczniki, gąbki). Okres wylęgania rzęsistkowicy wynosi od 4 dni do 4 tygodni. Choroba u mężczyzn jest zazwyczaj bezobjawowa, czasami występuje zapalenie cewki moczowej. U większości kobiet przy rzęsistkowicy pojawiają się charakterystyczne pieniste upławy o barwie zielonożółtej. W leczeniu skuteczne są doustne leki przeciwpierwotniakowe, terapią powinni być objęci również partnerzy.
Diagnostyka laboratoryjna w kierunku Trichomonas vaginalis obejmuje:
- badania mikroskopowe wydzieliny z dróg rodnych, moczowych lub osadu moczu,
- hodowlę na specjalnych pożywkach mikrobiologicznych (materiałem jest wymaz z pochwy i/lub cewki moczowej).
Opryszczka narządów płciowych
Choroba zakaźna wywoływana przez wirus HSV (Herpes simplex virus), głównie typ 2. Do zakażenia dochodzi drogą kontaktów seksualnych, rzadziej w trakcie porodu. Okres wylęgania wynosi 1–21 dni (zazwyczaj 3–7 dni). Choroba może mieć przebieg bezobjawowy, skąpoobjawowy lub mogą pojawić się na genitaliach grudki i pęcherzyki, które po 2-3 tygodniach przekształcają się we wrzody i nadżerki. Zakażenie pierwotne ma cięższy przebieg niż zakażenia nawrotowe, które pojawia się w okresach obniżonej odporności. W zakażeniu pierwotnym wirusy są wydalane przez 10-12 dni, we wtórnym przez 5 dni.
Diagnostyka opryszczki narządów płciowych odbywa się na podstawie charakterystycznych objawów klinicznych. Pomocne są też molekularne badania laboratoryjne wykrywające materiał genetyczny wirusa.
Zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV)
Do zakażenia wirusem HPV (ang. Human papillomavirus) dochodzi drogą stosunku seksualnego, przez kontakt bezpośredni ze zmianami na błonie śluzowej lub skórze, rzadziej w czasie porodu. Okres wylęgania wynosi zazwyczaj 2-3 miesiące, sporadycznie kilka lat. Zakażenia HPV mogą być bezobjawowe, skąpoobjawowe, mogą przebiegać również pod postacią charakterystycznych brodawek (najczęściej kłykcin kończystych). Większość zakażeń (do 80%) ustępuje samoistnie w czasie kilku miesięcy do dwóch lat. Typy wysokoonkogenne wirusa mogą być przyczyną kilku rodzajów nowotworów, w tym raka szyjki macicy, odbytu, pochwy, sromu.
Diagnostyka zakażeń HPV opiera się na podstawie obrazu klinicznego. Badanie laboratoryjne wykonywane są profilaktycznie lub przy podejrzeniu nowotworu. Należą do nich badania cytologiczne, histopatologiczne i molekularne wykrywające materiał genetyczny z określeniem typu wirusa.
Zakażenie wirusem HIV
Wirus ludzkiego niedoboru odporności (ang. Human Immunodeficiency Virus, HIV) przenosi się przez krew, wydzieliny dróg płciowych oraz z matki na dziecko w trakcie ciąży, porodu i karmienia piersią. Początkowo zakażenie przebiega bezobjawowo, co u osób nieleczonych trwa zazwyczaj 8-10 lat (1,5 – 15 lat). Osoby HIV (+) są od momentu zakażenia zakaźne. Ostatnim stadium choroby jest wystąpienie AIDS (nabytego niedoboru odporności). Pacjenci AIDS (+) są narażeni na choroby oportunistyczne oraz znajdują się w grupie podwyższonego ryzyka wystąpienia nowotworów. Zastosowanie w odpowiednim momencie leczenia antyretrowirusowego znacznie wydłuża okres od zakażenia do wystąpienia AIDS.
Diagnostyka laboratoryjna w kierunku zakażenia HIV obejmuje:
- badania serologiczne (diagnostyka przesiewowa),
- testy molekularne (jakościowe i ilościowe),
- oznaczenie liczby limfocytów T CD4+.
Wirusowe zapalenie wątroby typu B i C (WZW B i C)
Wirusy zapalenia wątroby typu B i C przenoszą się drogą krwi i preparatów krwiopochodnych, drogą kontaktów seksualnych oraz okołoporodowo. Ryzyko zakażenia na drodze kontaktów płciowych wirusem typu B jest znacznie wyższe niż wirusem typu C. Większość zainfekowanych nie odczuwa żadnych dolegliwości, a do wykrycia choroby dochodzi przypadkowo w trakcie badań wykonywanych z innej przyczyny (badania okresowe, przed przyjęciem do szpitala itp.). Przewlekłe wirusowe zapalenie wątroby może prowadzić do marskości wątroby i raka wątrobowokomórkowego.
Diagnostyka laboratoryjna WZW B obejmuje:
- wykrywanie antygenów wirusa HBV (HBsAg, HBeAg),
- wykrywanie przeciwciał przeciwko antygenom wirusa HBV (anty-HBs, anty–HBe, anty–HBc),
- wykrywanie materiału genetycznego wirusa (HBV-DNA) – metoda jakościowa i ilościowa, oznaczenie genotypu, wykrywanie mutacji warunkujących lekooporność.
Diagnostyka laboratoryjna WZW C obejmuje:
- wykrywanie przeciwciał anty-HCV,
- wykrywanie materiału genetycznego wirusa (HCV-RNA) – metoda jakościowa i ilościowa, oznaczenie genotypu wirusa.
Profilaktyka zakażeń przenoszonych drogą płciową
Do działań skutecznie ograniczających prawdopodobieństwo infekcji w wyniku kontaktu seksualnego należą:
- współżycie ze stałym partnerem (uważne dobieranie partnerów),
- unikanie przygodnych kontaktów seksualnych,
- stosowanie ochrony barierowej (prezerwatywy),
- szczepienia ochronne (szczepionka przeciwko WZW B, HPV),
- diagnostyka laboratoryjna/leczenie celem ograniczenia rozprzestrzeniania zakażeń.
Piśmiennictwo
- Patric R. Murray, K.S. Rozenthal, M.A.Pfaller – Mikrobiologia wyd.VI Wrocław 2011
- https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/sexually-transmitted-infections-(stis)
- Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące zakażeń Chlamydia trachomatis w położnictwie i ginekologii; Ginekol Pol. 2007, 78, 574-575
- Informacje o zachorowaniach na choroby zakaźne i zatruciach w Polsce w 2022 roku; Meldunki o zachorowaniach na choroby zakaźne, zakażeniach i zatruciach w Polsce Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH
- https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.18
