Organizm człowieka potrzebuje do prawidłowego funkcjonowania energii w postaci pokarmów – w odpowiednich ilościach i odpowiedniej jakości. Może się to odbywać dzięki procesowi łaknienia, regulowanemu przez ośrodek głodu i sytości. Jakie mogą być formy zaburzeń łaknienia? Czym jest brak apetytu, jakie mogą być jego przyczyny i jakie zalecenia dietetyczne powinien otrzymać taki pacjent. Zachęcamy do lektury.
Spis treści
- Zaburzenia łaknienia – rodzaje
- Regulacja apetytu – ośrodek głodu i sytości
- Czym różni się anoreksja od anorexia nervosa – jadłowstrętu psychicznego?
- Brak apetytu – przyczyny
- Brak apetytu u seniora
- Brak apetytu – badania i diagnostyka
- Brak apetytu – żywienie
- Zakończenie
Zaburzenia łaknienia – rodzaje
Zaburzenia łaknienia mogą mieć różne formy i przebiegać pod postacią:
- wzmożonego łaknienia (polifagii – potrzeba spożywania dużych ilości pokarmów, akorii – uczucie braku sytości po jedzeniu, bulimii – napady silnej potrzeby jedzenia, objadanie przeplatają się z okresami zachowań kompensacyjnych, takich jaki restrykcyjne diety, prowokowanie wymiotów, itp.)
- zmniejszonego łaknienia (anoreksji – brak uczucia głodu, sitofobii – lęk przed spożywaniem posiłków spowodowany obawą, że po jedzeniu pojawiają się dolegliwości bólowe)
- spaczonego łaknienia (paroreksji – chęć spożywania niecodziennych rzeczy, pica – chęć spożywania rzeczy niejadalnych).
Stosunkowo nowym zaburzeniem łaknienia, które nie jest ujęte w klasyfikacji chorób ICD-10, jest ortoreksja – uzależnienie od zdrowego jedzenia, koncentracja wyłącznie na jakości spożywanych pokarmów, co prowadzi do znacznych ograniczeń dietetycznych.
Regulacja apetytu – ośrodek głodu i sytości
Kontrola ilości spożywanych pokarmów zależy od ośrodków głodu i sytości, które zlokalizowane się w podwzgórzu.
Ośrodek głodu to struktura, od której zależy poszukiwanie pokarmów oraz ich spożywanie. Ośrodek sytości natomiast hamuje apetyt. Podwzgórze odbiera sygnały:
- z przewodu pokarmowego m.in. za pośrednictwem nerwu błędnego,
- z tkanki tłuszczowej – za pośrednictwem hormonów.
W regulacji apetytu bierze udział bardzo wiele substancji. Są to:
- neuropeptydy i neuroprzekaźniki podwzgórza (np. neuropeptyd Y),
- aktywność układu dopaminergicznego oraz α2-adrenergicznego i GABA-ergicznego – zwiększa apetyt,
- aktywność układu β-adrenergicznego, cholinergicznego i serotoninergicznego – hamuje łaknienie,
- adipokiny czyli białka wydzielane przez tkankę tłuszczową – najważniejszą rolę w kontroli apetytu odgrywają leptyna (zmniejsza apetyt wywołując uczucie sytości) oraz adiponektyna (zwiększa wrażliwość na insulinę), ponadto rezystyna, wisfatyna i waspina
- insulina – hamuje układ stymulujący łaknienie, pobudza wydzielanie leptyny z komórek tłuszczowych
- hormony przewodu pokarmowego – grelina (wydzielana w żołądku i jelicie cienkim, nazywana hormonem głodu, jej wydzielanie znacznie zmniejsza się po spożyciu pokarmu), peptyd PYY, glukagonopodobny peptyd typu1(GLP-1), oksyntomodulina i cholecystokinina.
Czym różni się anoreksja od anorexia nervosa – jadłowstrętu psychicznego?
Brak apetytu, czyli anoreksja, bywa utożsamiany z anorexia nervosa – jadłowstrętem psychicznym. Utrata apetytu oznacza jednak, że u dana osoba nie odczuwa głodu, nie ma ochoty na jedzenia. Jadłowstręt psychiczny natomiast jest jednostką chorobową, w której głód jest obecny, ale pacjentka (najczęściej chorują kobiety) ogranicza spożywanie pokarmów lub wymiotuje po jedzeniu z obawy o nadmierny – jej zdaniem – przyrost masy ciała.
Brak apetytu – przyczyny
Krótkotrwała anoreksja towarzyszy większości ostrych chorób, w tym infekcjom wirusowym lub bakteryjnym. W takich sytuacjach apetyt powraca wraz z powrotem do zdrowia osoby chorej.
Długotrwała anoreksja natomiast może być spowodowana istnieniem chorób przewlekłych, do których należą:
- brak apetytu na tle psychicznym, np. depresja,
- choroby endokrynologiczne, np. niedoczynność tarczycy, niedoczynność kory nadnerczy, niedoczynność przysadki,
- choroby nerek,
- choroby wątroby,
- choroby serca – niewydolność serca,
- AIDS,
- choroba nowotworowa.
Brak apetytu może występować także jako wynik:
- działań niepożądanych leków, np. stosowanej w leczeniu depresji fluoksetyny,
- zaburzeń związanych z używaniem narkotyków,
- nadużywania alkoholu.
Brak łaknienia występuje również u osób, które nie odczuwają smaku i/lub mają zaburzenia węchu.
Brak apetytu u seniora
Wiek jest czynnikiem, który predysponuje do występowania zaburzeń łaknienia, w szczególności braku apetytu. Badania wskazują, iż anoreksja wieku podeszłego występują u ok. 20-25% mieszkańców Europy po 65. roku życia. Znacznie częściej dotyka mieszkańców DPS (Domy Pomocy Społecznej) i długotrwale hospitalizowane niż osoby zamieszkujące środowisko domowe.
Przyczyny braku apetytu u osób starszych wynikają z dwóch mechanizmów:
- Pierwsza grupa czynników związana jest z fizjologicznym procesem starzenia się.
- Druga grupa czynników prowadzi do jadłowstrętu wtórnego, którego przyczyną są choroby przewlekłe wieku podeszłego oraz przyjmowane leki.
Fizjologiczne przyczyny braku apetytu w podeszłym wieku
Anoreksja wieku podeszłego, która jest skutkiem procesu starzenia się, wiąże się z:
- brakiem odczuwania głodu,
- szybszym pojawianiem się sygnałów sytości.
Ważną rolę w tych procesach odgrywają zaburzenia wydzielania hormonów lub zmniejszona wrażliwość na ich działanie. Do substancji, których wydzielanie ulega zaburzeniom wraz z wiekiem należy grelina, cholecystokinina, GLP-1 i peptyd PYY.
Ponadto u osób starszych częściej występują zaburzenia węchu i smaku, szacuje się, że u ponad 50% osób w wieku 65-80 lat i do 80% seniorów powyżej 80 roku życia cierpi na dysfunkcje zmysłu węchu. Przyczyną tych zaburzeń są:
- zmiany zachodzące w nabłonku jamy nosowej,
- upośledzenie regeneracji receptorów.
Przyczyną zaburzeń smaku natomiast jest fizjologiczny proces spadku liczby i wrażliwości brodawek na języku.
U osób w wieku podeszłym przyczyną anoreksji jest również wczesne występowanie uczucia sytości i opóźnione opróżnianie żołądka.
>> Przeczytaj też: Wybrane hormony a procesy starzenia się organizmu
Patologiczne przyczyny braku apetytu w podeszłym wieku
Występujące u seniorów choroby – zarówno ostre, jak przewlekłe – przyczyniają się do wystąpienia lub pogłębiania braku apetytu. Problem jest potęgowany przez tzw. wielochorobowość, czyli równoczesne występowanie różnych stanów chorobowych. Badania przeprowadzone wśród starszych kobiet wskazują, iż istnienie ≥ 3 chorób zwiększa ryzyko niedoborów pokarmowych nawet czterokrotnie.
Przyczyną braku apetytu u osób starszych są także przyjmowane leki. Wśród farmaceutyków obniżających apetyt wymienia się:
- antybiotyki,
- leki nasenne,
- leki stosowane w chorobach układu sercowo-naczyniowego,
- leki stosowane w chorobach układu oddechowego.
Znaczenie ma również liczba przyjmowanych specyfików. Pacjenci przyjmujący ≥5 rodzajów leków dziennie mają większe ryzyko niezamierzonej utraty masy ciała.
Ostatnia grupa czynników przyczyniających się do obniżenia apetytu są czynniki środowiskowe, takie jak:
- samotność – w tym podczas spożywania posiłków,
- ubóstwo,
- izolacja społeczna,
- niepełnosprawność.
Brak apetytu – badania i diagnostyka
Brak apetytu występuje najczęściej w przebiegu chorób przewlekłych, jego przyczyna jest znana. Natomiast nagła utrata apetytu u osoby dorosłej jest zawsze sygnałem, że należy wdrożyć odpowiednią diagnostykę i znaleźć przyczynę. O tym jakie badania powinno się wykonać decyduje lekarz po zbadaniu pacjenta i zebraniu odpowiedniego wywiadu.
Brak apetytu – żywienie
U osób z brakiem apetytu należy zwracać uwagę na to, aby spożywane posiłki zawierały potrawy, które pacjent bardzo lubi. Osoba z osłabionym łaknieniem nie jest kandydatem do poznawania nowych smaków.
Większe szanse na zjedzenie posiłku wykazuje ktoś, kto ma na talerzu niewielką porcję. Nie musi się również trzymać szablonu śniadanie, obiad, kolacja. Osoby z brakiem apetytu mogą jeść częściej, a posiłki powinny być podane w sposób apetyczny.
Należy pamiętać, iż ograniczenie przyjmowania pokarmów związane z brakiem apetytu, może prowadzić do niedoborów żywieniowych i utraty masy ciała. Dlatego powinno się dbać o zwiększanie ich energetyczności, bez zwiększania objętości, np. przez:
- dodanie masła do porannej owsianki (jeśli pacjent może je spożywać),
- wybieranie kalorycznych i wartościowych pod względem odżywczym napoi (kakao na mleku, koktajl na bazie jogurtu, kompot z owocami).
Pacjent ze zmniejszonym łaknieniem powinien jeść gdy odczuwa głód, a nie trzymać się z góry ustalonego harmonogramu posiłków.
Jeśli przyczyną braku apetytu jest choroba przewlekła, należy wdrożyć takie żywienie, aby wspomagać jej leczenie. W porozumieniu z lekarzem można zastosować leki pobudzające apetyt.
>> Przeczytaj też: Żywienie osób starszych
Zakończenie
Brak apetytu jest stanem, który może prowadzić do utraty masy ciała, niedoborów żywieniowych, zaburzeń rozwoju i wzrostu u dzieci oraz problemów zdrowotnych u osób dorosłych. Dlatego braku łaknienia nie należy lekceważyć. Zawsze powinno się znaleźć jego przyczynę i wdrożyć odpowiednie postępowanie terapeutyczne.
Piśmiennictwo
- https://podyplomie.pl/wiedza/wielka-interna/1234,neuroendokrynne-mechanizmy-kontroli-laknienia?srsltid=AfmBOooSp7tvL_1Vztvg6_QvLskQlWt3Dn0ADbvA10u-cLl9SmlBWQkS. (dostęp 5.12.2024 roku)
- https://podyplomie.pl/wiedza/wielka-interna/1231,jadlowstret-psychiczny?srsltid=AfmBOorAIuYBO1TuUCOT45eTlN6cUnkSV4XsLtL8LsmJsvRP6W2gsV-O#Patofizjologia. (dostęp 5.12.2024 roku)
- Involuntary Weight Loss – Special Subjects – Merck Manual Professional Edition. (dostęp 5.12.2024 roku)
- Loss of Appetite – Digestive Disorders – Merck Manual Consumer Version (dostęp 5.12.2024 roku)
- Wernio E, Dardzińska JA, Małgorzewicz S. Anoreksja wieku podeszłego epidemiologia, przyczyny, konsekwencje zdrowotne. Geriatria. 2016;R. 10:32–38. (dostęp 5.12.2024 roku)
- Ciborowska H., Rudnicka A., Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015. (dostęp 5.12.2024 roku)
