Diagnostyka zaburzeń gospodarki wapniowej w organizmie

Spis treści

1. Hiperkalcemia (nadmiar wapnia w organizmie)
2. Hipokalcemia (niedobór wapnia w organizmie)
3. Badania laboratoryjne – wapń całkowity w surowicy, wapń zjonizowany, poziom wapnia w moczu
4. Wskazania do oznaczenia wapnia całkowitego w surowicy
5. Inne badania ważne w ocenie gospodarki wapniowej

Zaburzenia gospodarki wapniowej to:

• hiperkalcemia – nadmiar wapnia w organizmie,
• hipokalcemia – niedobór wapnia w organizmie.

Hiperkalcemia (nadmiar wapnia w organizmie)

Objawy kliniczne hiperkalcemii, czyli zbyt wysokiego poziomu wapnia, pojawiają się dopiero wówczas, gdy jego poziom we krwi osiągnie wartość 16,5 mg/dl, czyli poza górną granicą wartości referencyjnych, wynoszącą 10 mg/dl u osób dorosłych.

Objawami hiperkalcemii mogą być następujące symptomy:

• zaburzenia czynności przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, zaparcia),
• zaburzenia czynności układu nerwowego (otępienie, dezorientacja, depresja),
• zaburzenia czynności nerek (wielomocz, wzmożone pragnienie),
• zaburzenia pracy serca (arytmia, tachykardia).

Wczesna identyfikacja nadmiaru wapnia możliwa jest dopiero po wykonaniu oznaczenia we krwi.

Przyczyny hiperkalcemii obejmują cztery podstawowe mechanizmy:

• wzrost absorpcji wapnia w jelitach – może być spowodowany chorobami (gruźlica, sarkoidoza, nowotwory), ale również zbyt wysokim stężeniem witaminy D (przedawkowaniem witaminy D) oraz witaminy A,
• zmniejszenie wydalania wapnia z organizmu – zazwyczaj związane z zażywaniem moczopędnych leków tiazydowych, stosowanych w leczeniu nadciśnienia tętniczego,
• wzrost resorpcji kostnej, czyli wapnia uwalnianego z kości – nadczynność przytarczyc,
• spadek wiązania wapnia do kości – w przewlekłych chorobach nerek lub w przypadku długotrwałego unieruchomienia (po ok. 2-3 tygodniach).

W ustaleniu przyczyny hiperkalcemii pomocne jest wykonanie badań dodatkowych, w tym oznaczenie poziomu fosforu we krwi oraz wydalania wapnia z moczem. Przykładowa interpretacja wyników w tabeli poniżej.

Hipokalcemia (niedobór wapnia w organizmie)

Objawy hipokalcemii to:

• nadpobudliwość nerwowo-mięśniowa – kurcze mięśni, objawy tężyczki,
• zaburzenia pracy serca – zaburzenia kurczliwości, arytmia.

Przyczyny hipokalcemii to:

• zbyt mała podaż wapnia w diecie – dieta bezmleczna, dieta bezlaktozowa (więcej na ten temat przeczytasz TUTAJ),
• zaburzenia wchłaniania wapnia w przewodzie pokarmowym – np. nadużywanie leków z grupy inhibitorów pompy protonowej (popularne leki na objawy zgagi),
• nadmierne wydalanie wapnia z moczem – długotrwałe zażywanie leków moczopędnych, np. furosemidu, stosowanego w leczeniu nadciśnienia tętniczego lub przewlekła choroba nerek,
• zaburzenia obrotu kostnego (zmniejszone uwalnianie wapnia z kości lub nadmierne jego odkładanie w kościach),
• niedobór witaminy D.

Hipokalcemia jest naturalnym stanem fizjologicznym po urodzeniu, zwłaszcza u wcześniaków i noworodków z niską wagą urodzeniową. Również dzieci matek chorych na cukrzycę narażone są na hipokalcemię tuż po urodzeniu.

W ustaleniu przyczyny hipokalcemii wykonuje się badania dodatkowe, w tym oznaczenie poziomu fosforu we krwi oraz wydalania wapnia z moczem. Przykładowa interpretacja wyników w tabeli poniżej.

Niedobór wapnia w organizmie może prowadzić do:

• krzywicy u dzieci, czyli nieprawidłowego kształtowania się i uwapnienia kości,
• osteomalacji u osób dorosłych, polegającej na zmianach w wytrzymałości kości, który staje się miękki i podatny na odkształcenia. Istotą osteomalacji jest zmniejszenie ilości składników mineralnych w kości przy niezmienionym poziomie składników budujących ich macierz,
• osteoporozy – zmniejszenia gęstości kości, przy zachowanym stosunku składników mineralnych i białek.

Badania laboratoryjne – wapń całkowity w surowicy, wapń zjonizowany, poziom wapnia w moczu

Poziom wapnia można zmierzyć we krwi oraz w moczu. Obydwa oznaczenia mają inne zastosowanie diagnostyczne.

Oznaczenie stężenia wapnia we krwi obejmuje dwa badania:

• wapń całkowity,
• wapń zjonizowany.

Aby lepiej zrozumieć przydatność każdego z tych oznaczeń, należy zdawać sobie sprawę z faktu, iż pula wapnia krążącego we krwi składa się z trzech frakcji:

• 40% stanowi frakcja związana z białkami, głównie z albuminą,
• 14% stanowi frakcja związana z innymi anionami, są to wodorowęglany, mleczany, cytryniany, fosforany itp.,
• 46% stanowi frakcja wapnia wolnego – zjonizowanego, który jest biologicznie aktywną formą tego pierwiastka w organizmie człowieka.

Podstawowa metoda oznaczania wapnia to badanie wapnia całkowitego, które wskazuje sumę wszystkich trzech frakcji. Takie oznaczenie dobrze odzwierciedla stan gospodarki wapniowej u większości pacjentów. Na pewno jest oznaczeniem wystarczającym u osób zdrowych, które wykonują badanie w celach profilaktycznych, oraz u większości osób chorych. Ma jednak swoje ograniczenia, które dotyczą dwóch rodzajów zaburzeń:

• nieprawidłowego stężenia białka we krwi – wzrost stężenia białka powoduje, iż we krwi wzrasta frakcja wapnia związanego z białkiem, a co za tym idzie rośnie stężenie wapnia całkowitego. Efektem takiej sytuacji jest zawyżony poziom wapnia u danego pacjenta, dotyczy to np. pacjentów pozostających na oddziałach intensywnego dozoru medycznego,
• zaburzeń równowagi kwasowo-zasadowej – u pacjentów z kwasicą frakcja wapnia związanego z białkami jest mniejsza, większy odsetek wapnia pozostaje w formie zjonizowanej. U pacjentów z zasadowicą frakcja wapnia zjonizowanego jest obniżona. Z tego powodu u pacjentów z zaburzeniami równowagi kwasowo-zasadowej nie powinno się wykonywać oznaczenia wapnia całkowitego.

Oznaczanie poziomu wapnia w moczu

Wydalanie wapnia z organizmu odbywa się głównie z kałem (80%) i z moczem (20%). W warunkach prawidłowego bilansu wapniowo-fosforanowego tylko 1% wapnia wydalany jest przez nerki, a pozostałe 99% ulega reabsorpcji zwrotnej w kanalikach nerkowych. Dlatego wskazaniami do oznaczania wapnia w moczu są stany hipokalcemii, hiperkalcemii lub prawidłowe stężenie wapnia w moczu, z towarzyszącymi bólami kostnymi, kamica przewodów moczowych oraz choroby nerek, np. niewydolność nerek.

Przyczyny wzrostu wydalania wapnia z moczem mogą być następujące:

• nowotwory i przerzuty nowotworowe do kości,
• kamica nerkowa – u ok. 50% pacjentów z kamicą nerkową wydalanie wapnia zwiększa się, co jest efektem obecności szczawianów i fosforanów wapnia,
• unieruchomienie – mobilizacja do ucieczki wapnia z kości,
• choroba Cushinga,
• stan po usunięciu jajników – wzrost wydalania wapnia z moczem jest efektem niedoboru estrogenów (produkowanych przez jajniki), co skutkuje mobilizacją wapnia z kości,
• nadczynność przytarczyc,
• sarkoidoza.

Wskazania do oznaczenia wapnia całkowitego w surowicy

Oznaczenie wapnia we krwi wykonuje się w diagnostyce objawów pochodzących z różnych układów i narządów.

Przede wszystkim jednak należy pamiętać, iż u osób po 50 r.ż., zagrożonych osteoporozą badanie powinno wykonywać się raz na dwa lata.

Pozostałe wskazania:

• tężyczka i skurcze mięśni,
• problemy kostne – spontaniczne złamania osteoporotyczne, np. kości udowej, promiennej, kręgosłupa, nadgarstka,
• objawy nerkowe – kamica nerkowa, kamica pęcherza moczowego, wielomocz, przewlekła choroba nerek,
• zaburzenia psychiczne – zmęczenie, apatia, depresja, zaburzenia odżywiania, bóle głowy,
• objawy ze strony przewodu pokarmowego – wrzody żołądka i dwunastnicy, kamica pęcherzyka, żółciowego, biegunki, zaparcia, zaburzenia łaknienia (brak apetytu może być objawem nadmiaru wapnia w organizmie);
• choroby płuc – gruźlica, sarkoidoza,
• zaburzenia endokrynne – problemy z tarczycą, choroby jajników, jąder, nadnerczy,
• przyjmowanie leków – sterydy, leki przecwipadaczkowe, inhibitory pompy protonowej (leki przyjmowana w przypadku zgagi), leki przeciwpadaczkowe, witamina D.

Inne badania ważne w ocenie gospodarki wapniowej

Hipokalcemia, czyli zmniejszone stężenie wapnia we krwi, może być wynikiem jego niedoborów w diecie lub zaburzeń hormonalnych, regulujących obrót wapnia w organizmie. Zmniejszenie spożycia wapnia może doprowadzić do jego jawnych niedoborów po dłuższym czasie, ponieważ organizm ma duże zapasy tego pierwiastka w magazynach kostnych. Dlatego jego zmniejszone stężenie częściej jest odbiciem zaburzeń w mechanizmach regulacji, czyli w gospodarce hormonalnej.

Dlatego wraz ze stężeniem wapnia we krwi często wykonuje się inne badania:

• poziom PTH – parathormonu,
• poziom witaminy D,
• fosforany we krwi,
• poziom magnezu.

Piśmiennictwo:

• Naskalski J.W., B. Solnica, Dembińska-Kieć; Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej Esteri Edra Urban & Partner Warszawa 2017
• Gertig H., Przysławski J., Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015.
• Kokot F. Zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001.