Schizofrenia jest chorobą przewlekłą wiążącą się ze znacznym stopniem niepełnosprawności i wpływem na wszystkie sfery życia, w tym życie osobiste, rodzinne, społeczne, edukacyjne i zawodowe. Jest to związane ze zmianami w nastroju, sposobie myślenia i zachowania. Osoby ze schizofrenią mają 2-3- krotnie większe ryzyko przedwczesnej śmierci z powodu chorób metabolicznych (np. otyłości, hipercholesterolemii, cukrzycy) czy układu krążenia. Niestety leki stosowane w leczeniu zaburzeń psychicznych, w tym leki psychotyczne, często nie dają oczekiwanych efektów terapeutycznych i/lub powodują działania niepożądane. Dlatego też tak ważny jest odpowiedni dobór postępowania farmakologicznego.
Spis treści:
- Czym jest schizofrenia?
- Na czym polega leczenie schizofrenii?
- Wpływ czynników genetycznych na skuteczność leków przeciwpsychotycznych
- Badania farmakogenetyczne a leczenie schizofrenii
Czym jest schizofrenia?
Schizofrenia jest przewlekłą, nawracającą chorobą psychiczną, w przebiegu której może dochodzić do naprzemiennych zaostrzeń choroby i jej remisji (brak objawów choroby przewlekłej).
Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia zaburzenie to dotyka około 24 milionów ludzi, czyli 1 na 300 osób (0,32%) na całym świecie. Początek choroby występuje najczęściej między 20. a 30. rokiem życia – u mężczyzn wcześniej niż u kobiet.
Schizofrenia charakteryzuje się znacznymi zaburzeniami w postrzeganiu rzeczywistości i zmianą zachowania związaną z urojeniami. Osoby chore często doświadczają trudności w zakresie zdolności poznawczych, takich jak pamięć, koncentracja, skupienie, uwaga i rozwiązywanie problemów.
Na szczęście schizofrenia dzięki współczesnej farmakoterapii może być skutecznie leczona. Ważne jest również leczenie niefarmakologiczne, takie jak terapia poznawczo-behawioralna czy rehabilitacja psychospołeczna. Z drugiej strony tylko około 35% osób ze schizofrenią doświadcza całkowitej remisji objawów. Najczęściej obserwuje się nawracające epizody choroby, przeplatane okresem remisji lub stopniowe pogarszanie stanu zdrowia.
Na czym polega leczenie schizofrenii?
Podstawą leczenia schizofrenii jest farmakoterapia. Jej stosowanie często prowadzone jest metodą prób i błędów, ze względu na to, że różne osoby mogą reagować odmiennie na leki psychotropowe.
U niektórych osób występują działania niepożądane, a u innych konieczna jest większa lub mniejsza dawka leku. Jest to spowodowane indywidualną szybkością metabolizowania substancji czynnych.
Wpływ czynników genetycznych na skuteczność leków przeciwpsychotycznych
Nośnikiem informacji genetycznej jest DNA – kwas nukleinowy, który znajduje się w jądrach komórkowych roślin i zwierząt. W DNA człowieka występują sekwencje wykazujące zmienność wśród poszczególnych osób danej populacji.
Sekwencje te nazywa się polimorficznymi. Pewne polimorfizmy genetyczne – różnice w DNA – mogą wpływać na metabolizm leków, a więc ich działanie w organizmie.
Podobnie jak leki przeciwdepresyjne, na działanie leków przeciwpsychotycznych (np. arypiprazolu, brekspiprazolu, haloperidolu czy klozapiny) wpływają warianty genetyczne.
>> Sprawdź też: Depresja. Objawy, przyczyny, diagnostyka i leczenie
Zmienność w obrębie enzymów CYP450, CYP1A2, CYP2D6, CYP3A4 i CYP2C19 została powiązana z odmiennym metabolizmem leków przeciwpsychotycznych.
Różne polimorfizmy genetyczne skutkują odmienną aktywacją enzymów, które biorą udział w metabolizmie substancji leczniczych. Analiza DNA pobranego przez pacjenta, np. z próbki krwi, ma praktyczne zastosowanie w doborze terapii.
Badania farmakogenetyczne a leczenie schizofrenii
Reakcja pacjentów na leki psychotropowe jest bardzo zróżnicowana.
Wynika to z wielu czynników, do których należą:
- czynniki genetyczne,
- czynniki środowiskowe, w tym sposób żywienia,
- chorób współistniejące i stosowana terapia.
Spośród nich szczególnie istotne są interakcje między stosowanymi lekami oraz profil genetyczny danej osoby. Niektóre geny kodują białka będące enzymami, które wpływają na tempo metabolizmu leków i tym samym skuteczność jego działania.
Przykładowo u osób, które należą do grupy wolno metabolizującej leki metabolizowane przez enzym CYP2D6 i/lub CYP2C19, częściej będą występowały działania niepożądane przy stosowaniu leków przeciwpsychotycznych. Natomiast osoby „ultraszybko metabolizujące”, nie osiągają terapeutycznego stężenia leku we krwi, dlatego też wymagają zastosowania większej jego dawki lub zmiany preparatu.
Wykorzystanie badań farmakogenetycznych umożliwia ocenę profilu genetycznego pacjenta i tym samym spersonalizowany dobór odpowiedniego leki i jego dawki. Tak dobrana terapia lekowa pozwala na skuteczniejsze leczenie oraz zminimalizowanie ryzyka działań niepożądanych.
W panelu farmakogenetycznym w ALAB laboratoria analizowanych jest aż 11 substancji czynnych stosowanych w leczeniu schizofrenii, w tym, m.in. aripiprazol, kwetiapina, klozapina i risperidon.
| Leki przeciwpsychotyczne | Normalne ryzyko | Używaj z rozwagą | Wysokie ryzyko |
| Arypiprazol | Należy postępować zgodnie z zaleceniami dotyczącymi dawkowania leku na ulotce. | Należy stosować 50% zwykłej dawki (nie więcej niż 10 mg/dobę). W przypadku jednoczesnego stosowania silnych inhibitorów CYP3A4 należy stosować 25% zwykłej dawki. | Należy stosować 50% zwykłej dawki (nie więcej niż 10 mg/dobę). W przypadku jednoczesnego stosowania silnych inhibitorów CYP3A4 należy stosować 25% zwykłej dawki. |
| Brekspiprazol | Należy postępować zgodnie z zaleceniami dotyczącymi dawkowania leku na ulotce. | Zastosuj 50% zalecanej dawki. Zastosuj 25% zalecanej dawki przy użyciu silnych/umiarkowanych inhibitorów CYP3A4. | Zastosuj 50% zalecanej dawki. Zastosuj 25% zalecanej dawki przy użyciu silnych/umiarkowanych inhibitorów CYP3A4. |
| Haloperydol | Należy postępować zgodnie z zaleceniami dotyczącymi dawkowania leku na ulotce. | Zastosować 1,5-krotność dawki standardowej lub wybrać lek alternatywny. | Stosować 60% dawki standardowej. |
| Iloperidon | Należy postępować zgodnie z zaleceniami dotyczącymi dawkowania leku na ulotce. | Należy zmniejszyć dawkę o 50%. | Należy zmniejszyć dawkę o 50%. |
| Klozapina | Należy postępować zgodnie z zaleceniami dotyczącymi dawkowania leku na ulotce. | Konieczne może być zmniejszenie dawki. | Konieczne może być zmniejszenie dawki. |
| Kwetiapina | Należy postępować zgodnie z zaleceniami dotyczącymi dawkowania leku na ulotce. | Depresja: wybrać alternatywę. Inne wskazania: stosować 30% dawki standardowej. | Depresja: wybrać alternatywę. Inne wskazania: stosować 30% dawki standardowej. |
| Perfenazyna | Należy postępować zgodnie z zaleceniami dotyczącymi dawkowania leku na ulotce. | Należy postępować zgodnie z zaleceniami dotyczącymi dawkowania leku na ulotce. Zwrócić uwagę na zwiększone ryzyko wystąpienia działań niepożądanych. | Należy postępować zgodnie z zaleceniami dotyczącymi dawkowania leku na ulotce. Zwrócić uwagę na zwiększone ryzyko wystąpienia działań niepożądanych. |
| Pimozyd | Należy postępować zgodnie z zaleceniami dotyczącymi dawkowania leku na ulotce. | Nie stosować więcej niż 16 mg/dobę. | Nie należy stosować więcej niż 4 mg/dobę, a dawek nie należy zwiększać wcześniej niż po 14 dniach. |
| Risperydon | Należy postępować zgodnie z zaleceniami dotyczącymi dawkowania leku na ulotce. | Wybrać alternatywę. Zwiększać dawkę zgodnie z maksymalną dawką aktywnego metabolitu paliperydonu. | Należy stosować 67% dawki standardowej. Jeśli wystąpią problematyczne działania niepożądane, należy zmniejszyć dawkę do 50% dawki standardowej. |
| Tiorydazyna | Należy postępować zgodnie z zaleceniami dotyczącymi dawkowania leku na ulotce. | Należy wybrać alternatywny lek, ponieważ tiorydazyna jest przeciwwskazana. | Należy wybrać alternatywny lek, ponieważ tiorydazyna jest przeciwwskazana. |
| Zuklopentyksol | Należy postępować zgodnie z zaleceniami dotyczącymi dawkowania leku na ulotce. | Stosować 75% dawki standardowej. | Stosować 50% dawki standardowej. |
Piśmiennictwo
- Brown C.L., Stanton J.D., Bharth K. i in. Pharmacogenomic Testing and Depressive Symptom Remission: A Systematic Review and Meta-Analysis of Prospective, Controlled Clinical Trials. Clin Pharmacol Ther, 2022, 112(6), 1303-1317,
- WHO. Schizophrenia. 2022, http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs397/en/ (dostęp: 3.03.2025),
- JauharS.,Mandy Johnstone M., McKenna P.J. Schizophrenia. Lancet, 2022, 399(10323), 473-486,
- Leucht S., Priller J., DavisJ.M. Antipsychotic Drugs: A Concise Review of History, Classification, Indications, Mechanism, Efficacy, Side Effects, Dosing, and Clinical Application. Am J Psychiatry, 2024, 181(10), 865-878,
- PhamM., Caglayan A. A Comprehensive Review of Schizophrenia and Antipsychotic Metabolism as a Predictor of Treatment Response. Cureus, 2024, 16(7), e65279.
