Badanie poziomu kortyzolu w organizmie nie jest testem rutynowym, ale jest wykonywane coraz częściej. Składa się na to wiele istotnych powodów. Jednym z nich jest wzrost zainteresowania zdrowiem psychicznym oraz wpływem stresu na nasz organizm. Sprawia to, iż wiele osób chce monitorować poziom kortyzolu jako „hormonu stresu”. Z drugiej strony kortyzol jest badaniem ważnym w diagnostyce zaburzeń hormonalnych, takich jak zespół Cushinga czy choroba Addisona, a także może mieć związek z wieloma problemami zdrowotnymi, w tym otyłością, cukrzycą typu 2, chorobami serca oraz zaburzeniami snu. Wreszcie dzięki postępowi technologii badania poziomu kortyzolu stały się bardziej dostępne dla pacjentów, można je przeprowadzać z krwi, z moczu, czy ze śliny, nawet w warunkach domowych. Kiedy należy wykonać test z krwi, jakie informacje uzyskamy, jeśli zbadamy poziom kortyzolu z moczu lub ze śliny? Zapraszamy do artykułu.
>> Więcej o kortyzolu w artykule: Kortyzol – hormon stresu
Spis treści:
- Jak się przygotować do badania kortyzolu? Czynniki wpływające na wynik badania
- Badanie kortyzolu z krwi
- Badanie kortyzolu ze śliny
- Badanie kortyzolu z moczu
- Badanie kortyzolu – podsumowanie
Jak się przygotować do badania kortyzolu? Czynniki wpływające na wynik badania
Kortyzol jest hormonem, który wydziela się w rytmie dobowym. Jego wydzielanie jest najwyższe rano, pomiędzy godziną 6.00 a 8.00, następnie obniża się, aby w godzinach późnowieczornych osiągnąć minimum.
Dlatego ważne jest, aby pobranie materiału do badania odbywało się w określonych godzinach. Jeśli badanie jest jednorazowe, krew lub ślinę pobiera się w godzinach porannych. Jeśli mierzymy profil dobowy, należy przestrzegać godzin podanych w instrukcji laboratorium.
Przed badaniem należy unikać wysiłku fizycznego oraz stresu, ponieważ są to czynniki wpływające na jego poziom. Inne uwarunkowania wpływające na stężenie kortyzolu we krwi to leki zwiększające stężenie transkortyny – białka, z którym związane jest 90% kortyzolu krwi. Do tych leków należą zwłaszcza estrogeny stosowane w środkach antykoncepcyjnych oraz w preparatach zażywanych przez kobiety z powodu menopauzy. Aby ocena stężenia kortyzolu była wiarygodna, należałoby te leki odstawić na co najmniej 4-5 tygodni. Jeśli nie jest to możliwe, powinno się badać stężenie kortyzolu wolnego, czyli wykonać badanie ze śliny lub z moczu.
Ocena stężenia kortyzolu w ślinie wymaga od pacjenta, aby powtrzymał się od jedzenia, picia, żucia gumy, palenia papierosów, mycia zębów, użycia płynu do płukania ust na 30 minut przed jej pobraniem. Palenie tytoniu zwiększa stężenie kortyzolu w ślinie, o czym należy pamiętać, interpretując wynik badania.
Badanie kortyzolu z krwi
Badanie kortyzolu z krwi odzwierciedla frakcję związaną z białkiem transkortyną, która wiąże aż 90% tego hormonu we krwi. Jeśli wykonujemy jednorazowy pomiar dzienny, należy to zrobić w godzinach porannych, najlepiej ok. godz. 8.00.
Badanie kortyzolu z krwi – uproszczona interpretacja wyników
Podwyższony wynik może świadczyć o hiperkortyzolemii – podwyższonym poziomie kortyzolu. Wynik prawidłowy niestety nie wyklucza istnienia zaburzeń w wydzielaniu tego hormonu, ponieważ w wielu przypadkach (nawet w przypadku choroby Cushinga) poranny kortyzol może mieścić się w granicach wartości referencyjnych lub jest tylko nieznacznie podwyższony.
Hipokortyzolemia – poranne oznaczenie stężenia kortzyzolu – wskazuje na niskie wartości w przypadku niewydolności nadnerczy. Niestety tutaj również (nawet w przypadku choroby Addisona) poranny kortyzol może być prawidłowy, dlatego pojedyncze oznaczenie stężenia kortyzolu rano ma bardzo ograniczoną wartość diagnostyczną.
Należy również pamiętać, że badanie kortyzolu we krwi może mieć ograniczoną przydatność u pacjentek zażywających estrogeny.
Badanie kortyzolu z krwi może również posłużyć do określenia profilu dziennego wydzielania tego hormonu. W tym celu pobiera się krew od pacjentów kilka razy w ciągu jednego dnia, o określonych godzinach. W warunkach ambulatoryjnych byłoby to jednak kłopotliwe, dodatkowo każde pobranie krwi wiąże się ze stresem u pacjenta i może to mieć wpływ na wynik. Dlatego ten rodzaj pomiaru profilu dziennego stosuje się w szpitalach.
Badanie kortyzolu ze śliny
Badanie kortyzolu ze śliny jest testem, który oferuje kilka korzyści. Pierwszą z nich jest fakt, że badanie jest proste i bezstresowe – materiałem do badania jest ślina, a test wykonuje się w domowych warunkach.
Druga niewątpliwa korzyść to fakt, iż w ślinie badamy frakcję wolnego kortyzolu, która odzwierciedla biologiczne aktywną część kortyzolu osocza.
Stabilność materiału Materiał pobrany stabilny 5 dni w temp. 20-25oC, 4 tyg. w -20oC.
Badanie wykonuje się przy pomocy specjalnego zestawu do pobrań, który pacjent może uzyskać w Punkcie Pobrań. W skład zestawu wchodzi 5 próbówek z niewielkim wacikiem w środku. Po wyjęciu wacika z próbówki umieszcza się go w buzi na około 60 sekund, a po zaabsorbowaniu śliny z powrotem umieszczamy go w probówce.
Czynność wykonujemy o określonych porach dnia. Pierwsze oznaczenie przeprowadza się bezpośrednio po przebudzeniu (najlepiej pomiędzy godzinami 6.00-8.00), a następne odpowiednio 2-5-8-12 godzin później. Tak wykonane 5 oznaczeń w ciągu doby pozwala na dokładną ocenę zmian stężenia kortyzolu w trakcie dnia. Probówki ze śliną można przechowywać w temperaturze 20-25 stopni, najlepiej, aby na następny dzień po pobraniu zanieść je do laboratorium w celu wykonania oznaczenia.
Metoda wykonania badania to LC-MS/MS, wysoce referencyjna technika analizy materiału, cechująca się najwyższym poziomem czułości i selektywności, dzięki której uzyskane wyniki mieszczą się najwyższych zakresach wiarygodności.
Badanie profilu dziennego kortyzolu ze śliny – uproszczona interpretacja wyników
Wydzielanie kortyzolu charakteryzuje zmienność dobowa, dlatego kilkukrotne jego oznaczenie w ciągu dnia pozwala na sprawdzenie, czy dochodzi do jego fizjologicznego spadku w godzinach wieczornych – do wartości mniejszej niż połowa stężenia porannego.
Brak takiego rytmu dobowego, stale zwiększone stężenie kortyzolu w ciągu doby, lub tylko nieznacznie niższe wieczorem niż w godzinach porannych świadczy o tzw. sztywnym rytmie wydzielania kortyzolu i o hiperkortyzolemii.
Sztywny rytm wydzielania tego hormonu charakterystyczny jest dla choroby Cushinga. U osób z subkliniczną postacią choroby – gdy jeszcze nie występują jej objawy kliniczne, oraz u pacjentów z incydentaloma (nieme klinicznie guzy) nadnerczy jest to najwcześniejsze możliwe do wykrycia zaburzenie hormonalne.
Badanie kortyzolu z moczu
Badanie kortyzolu w moczu również jest oznaczeniem jego wolnej, czyli aktywnej frakcji. Oznaczenie można wykonać z moczu porannego (środkowego strumienia), lub z dobowej zbiórki moczu. Nie jest wymagany specjalny zestaw na mocz poranny, można użyć pojemnika do badania ogólnego moczu z apteki lub z punktu pobrań.
Natomiast dobowa zbiórka moczu wymaga specjalnego 2-3 litrowego pojemnika z podziałką umożliwiającą odczytywanie objętości oraz dodatkowo pojemnika jednorazowego, do którego – po zakończeniu zbiórki – zostanie przelana próbka moczu. Dobową zbiórkę moczu rozpoczyna się rano. Pierwszą, poranną porcję, należy wylać do toalety, zbieranie moczu zaczyna się od drugiej porcji.
Ostatnią porcją dobowej zbiórki moczu jest mocz poranny z następnego dnia.
Zbierany mocz przechowuje się w chłodnym miejscu. Po zakończeniu zbiórki cały materiał należy dokładnie wymieszać, zmierzyć jego objętość a następnie przelać 50-100 ml do jednorazowego pojemnika i tylko ten mały zbiorniczek dostarczyć do laboratorium.
Badanie na kortyzol z moczu – uproszczona interpretacja wyników
Podwyższony poziom kortyzolu w dobowej zbiórce moczu wskazuje na zwiększone wytwarzanie kortyzolu w organizmie i jest ważnym wskaźnikiem występowania nadczynności kory. Badanie dostarcza ogólnych informacji o stanie czynnościowym kory nadnerczy i jest mniej precyzyjne niż ocena wolnej frakcji kortyzolu w ślinie. Zdarzają się sytuacje, iż u pacjentów z klasycznymi objawami choroby Cushinga wynik badania jest prawidłowy i badanie trzeba powtórzyć 2-3 razy.
W przypadku hipokortyzolemii wydalanie wolnego kortyzolu z moczem jest zmniejszone.
Obniżony poziom kortyzolu – hipokortyzolemia
Objawy obniżonego poziomu kortyzolu są niespecyficzne. Może pojawiać się zmęczenie, złe samopoczucie, zawroty głowy, zaburzenia snu, zaburzenia łaknienia. Specyficznym objawem niedoboru kortyzolu w chorobie Addisona są charakterystyczne przebarwienia skórne w miejscach narażonych na ucisk lub ekspozycję na światło.
>> Więcej o chorobie Addisona w artykule: Choroba Addisona – objawy, przyczyny, leczenie
Podwyższony poziom kortyzolu – hiperkortyzolemia
Hiperkortyzolemia może prowadzić do zespołu Cushinga – zestawu objawów spowodowanego nadmierną podażą kortyzolu. Charakteryzują go cztery specyficzne objawy:
- otyłość centralna,
- zaokrąglenie i zaczerwienienie twarzy,
- zanik mięśni,
- czerwonosine rozstępy skóry.
>> Więcej o zespole Cushinga: Zespół Cushinga – jakie badania wykonać w kierunku wykrycia choroby?
Badanie kortyzolu – podsumowanie
Badanie poziomu kortyzolu w organizmie jest badaniem wykonywanym coraz częściej. Dlatego ważne jest, aby wiedzieć, który rodzaj testu będzie najlepszy dla danego pacjenta i jego stanu klinicznego, jakie informacje chcemy uzyskać, a jakie możemy uzyskać po otrzymaniu wyniku badania, jak się prawidłowo do badania przygotować i co może zafałszować jego wynik.
PIŚMIENNICTWO
- Wielka Interna, Endokrynologia, pod redakcją Wojciecha Zgliczyńskiego. Medical Tribune Polska, Warszawa 2020. Wydanie II.
- Caquet R., 250 badań laboratoryjnych. Kiedy zlecać, jak interpretować. PZWL, Warszawa 2007,2009
